NEDERLANDSE TAALKUNDE I: TAALSYSTEEM Index Index ................................................................................................................................................................................................................. 1 Hoofdstuk I: Inleiding – Grammatica en betekenis............................................................................................................................... 2 1.1 Grammatica van een taal ................................................................................................................................................................ 2 1.2 Beschrijving en voorschrift ............................................................................................................................................................. 2 1.3 Grammatica en lexicon ................................................................................................................................................................... 2 1.4 Syntaxis en semantiek ...................................................................................................................................................................... 3 Deel 1: De componenten van de enkelvoudige zin .............................................................................................................................. 4 Hoofdstuk 2: Zinsontleiding ....................................................................................................................................................................... 4 2.1 De constituent ................................................................................................................................................................................... 4 2.2 Ontleding ............................................................................................................................................................................................ 5 2.3 De eenzinsdeelproef (1ZDP) ......................................................................................................................................................... 6 Hoofdstuk 3: De zinsrelator....................................................................................................................................................................... 6 3.1 De ‘spin’ in het relationele netwerk van de zin ........................................................................................................................ 6 3.2 Functionele en lexicale kern .......................................................................................................................................................... 6 3.3 Valentie ................................................................................................................................................................................................ 7 3.4 Relatietypes en semantische rollen .............................................................................................................................................. 9 Hoofdstuk 4: Het subject .......................................................................................................................................................................... 10 4.1 Wat? ................................................................................................................................................................................................... 10 4.2 Codering van geprivilegieerde relatie ........................................................................................................................................ 10 4.3 Opvulling van de subjectfunctie .................................................................................................................................................. 10 4.4 Herkenningstechnieken ................................................................................................................................................................. 11 4.5 Afwijking van het prototype......................................................................................................................................................... 11 4.6 Presentatieve zin met ‘er’ als presentatieperspectief ............................................................................................................ 12 Hoofdstuk 5: Perspectiefomkering ......................................................................................................................................................... 13 5.1 Passivering......................................................................................................................................................................................... 13 5.2 Receptivering ................................................................................................................................................................................... 14 5.3 De twee soorten perspectiefomkering ..................................................................................................................................... 15 5.4 Perifere medespelers ..................................................................................................................................................................... 15 Hoofdstuk 6: Nominale objecten ............................................................................................................................................................ 16 6.1 Object als niet-subject-medespeler............................................................................................................................................ 16 6.2 Direct object .................................................................................................................................................................................... 16 6.4 Oorzakelijk object .......................................................................................................................................................................... 19 Hoofdstuk 7: Het voorzetselobject ........................................................................................................................................................ 20 7.1 Wat? ................................................................................................................................................................................................... 20 7.2 Herkenningstechnieken ................................................................................................................................................................. 20 7.3 Het voorzetselobject bij samengestelde predikaten .............................................................................................................. 21 7.4 Twee types voorzetselobject ...................................................................................................................................................... 21 7.5 Predikaten met VzO ...................................................................................................................................................................... 21 Hoofdstuk 8: Het gezegde ........................................................................................................................................................................ 21 8.1 Wat? ................................................................................................................................................................................................... 22 8.2 Koppelwerkwoord ......................................................................................................................................................................... 22 8.3 Invulling van het gezegde............................................................................................................................................................... 22 8.4 Herkenningstechnieken voor het gezegde ............................................................................................................................... 23 Hoofdstuk 9: Het niet-copulatieve gezegde ......................................................................................................................................... 24 9.1 Wat? ................................................................................................................................................................................................... 24 9.2 Resultaats- en oordeelsgezegde .................................................................................................................................................. 24 9.3 Predikaten met object-gezegde ................................................................................................................................................... 24 9.4 Invulling van het object-gezegde ................................................................................................................................................. 24 9.5 Predikaatvorming ............................................................................................................................................................................ 25 9.6 Het niet-copulatieve subject-gezegde ........................................................................................................................................ 25 9.7 Volgordeverschijnselen ................................................................................................................................................................. 26 Hoofdstuk 10: Het specificerend complement .................................................................................................................................... 26 10.1 Wat? ................................................................................................................................................................................................. 26 10.2 Maatcomplement .......................................................................................................................................................................... 26 10.3 Naamcomplement ........................................................................................................................................................................ 27 10.4 Hoedanigheidscomplement ........................................................................................................................................................ 28 1 Hoofdstuk 11: Het adverbiale complement ......................................................................................................................................... 28 11.1 Wat? ................................................................................................................................................................................................. 28 11.2 Locatief complement ................................................................................................................................................................... 28 11.3 Wijzecomplement ........................................................................................................................................................................ 29 Hoofdstuk 12: De satellieten ................................................................................................................................................................... 30 12.1 Wat? ................................................................................................................................................................................................. 30 12.2 Complement satelliet .............................................................................................................................................................. 30 12.3 Een predicerende satelliet: de bepaling van gesteldheid ..................................................................................................... 31 12.4 Adverbiale satellietbepalingen ................................................................................................................................................... 32 Hoofdstuk 13: De zinsmodificeerders ................................................................................................................................................... 33 13.1 Het begrip ‘zinsmodificatie’ ........................................................................................................................................................ 33 13.2 Modificatie van de predicatie ..................................................................................................................................................... 33 13.3 Modificatie van de propositie .................................................................................................................................................... 34 13.4 Modificatie van de taalhandeling ............................................................................................................................................... 36 Hoofdstuk I: Inleiding – Grammatica en betekenis 1.1 GRAMMATICA VAN EEN TAAL 1.1.1 TAAL Talloze definities te geven = een door mensen gebruikt communicatiemiddel, in zijn uiterlijke vorm bestaande uit een verzameling zinnen, die dienen om uit te spreken over standen van zaken (SvZn) in de werkelijkheid Drie facetten: Semantisch (betekenen): “stand van zaken” Syntactisch (combineren): “zinnen” = focus van dit boek Pragmatisch (handelen): “communicatiemiddel” 1.1.2 GRAMMATICA = (m.b.t. de taalgebruiker) een geheel van regels die de taalvaardige taalgebruiker (deels onbewust) hanteert bij het produceren van zinnen, m.a.w. een inwendig kennisbeeld = (m.b.t. de taalbeschrijver) een inventaris van regels zoals die is opgemaakt door de taalbeschrijver, en die als bedoeling heeft een zo nauwkeurig mogelijke weergave te bieden van het inwendige kennisbeeld van de taalgebruiker, m.a.w. een uitwendige taalbeschrijving 1.2 BESCHRIJVING EN VOORSCHRIFT 1.2.1 BESCHRIJVING Adequate taalbeschrijving biedt mogelijkheid om te onderscheiden wat grammaticaal en wat ongrammaticaal (*) is; door beroep te doen op intuïties van moedertaalgebruiker (~ taalgevoel) Ongrammaticaal = schendt regels van de inwendige grammatica 1.2.2 VOORSCHRIFT Beschrijven (kan) voorschrijven 1.3 GRAMMATICA EN LEXICON 1.3.1 LEXICON Noodzaak aan een lexicon: Kennis van veel woorden 2 Capaciteit woorden met betekenis te verbinden Capaciteit woorden te categoriseren (woordsoorten) Kennis van vormeigenschappen (morfologie) en verbindingsmogelijkheden (valentie) 1.3.2 LEXICON EN GRAMMATICA Basisschema dat het lexicon ons oplevert projecteren op de te vormen zin geeft mogelijkheden/beperkingen ervan aan = valentieprincipe: voorspelt (on)grammaticaliteit Aantal specifieke opties per werkwoord voorgeprogrammeerd 1.3.3 WOORDSOORTEN Categoriale kennis = lexicale kennis Categoriale kennis = kennis van de woordsoorten = essentieel om de lexicale kennis ten dienste te stellen van de grammatica Overzicht van de woordsoorten Klassieke woordsoortenindeling (heeft beperkingen): Zelfstandig naamwoord (zn), substantief, nomen (N): vb. tafel, Gent Bijvoeglijk naamwoord (bn), adjectief (Adj): vb. rood, dronken Voornaamwoord (vnw) Zelfstandig vnw (zvn), pronomen: vb. ik, ons, wie Bijvoeglijk vnw (bvn), adnomen: vb. deze, zulke Lidwoord (lw), artikel: vb. de, het, een Bijwoord (bw), adverbium (Adv): vb. binnenkort, gauw Voorbijwoord (vbw): vb. hier, waarmee Partikel (prt): vb. al, dus Telwoord (tw), numerale Hoofdtelwoord (htw): vb. drie, hoeveel Rangtelwoord (rtw): vb. eerste, honderdste Werkwoord (ww), verbum (V) Zelfstandig ww (zww): vb. slapen, weglopen Koppelww (kww): vb. zijn, worden, blijven Hulpww (hww): vb. hebben, zijn, weten te [Bijzetsel], adpositie Voorzetsel (vz), prepositie: vb. aan, bij, af Achterzetsel (az), postpositie: vb. naartoe, vandaan Voegwoord (vw), conjunctie: vb. en, of, hoewel Tussenwerpsel (tsw), interjectie: vb. bah, hè, foei 1.4 SYNTAXIS EN SEMANTIEK 1.4.1 SYNTAXIS ALS STRUCTUURLEER Syntaxis = som van alles wat te maken heeft met de verbinding en verbindbaarheid van woorden tot welgevormde constituenten, en constituenten tot grammaticale zinnen Middel: zinsontleding 1.4.2 SEMANTIEK ALS BETEKENISLEER Semantisch bouwsel = Syntactisch bouwsel = stand van zaken (SvZ) leidt tot: representeert: zin 3 Aan ‘betekenis’ zit conceptueel aspect (= mentale voorstelling van een gebeurtenis/toestand) vast, maar ook een referentieel aspect (= zin verwijst naar feitelijke of fictieve werkelijkheid 1.4.3 REFEREREN EN PREDICEREN Prediceren = iets zeggen over iets = uitspraken doen over een referent Predikaten = taalbouwsels die in de eerste plaats gebruikt worden om “iets te zeggen over” of “te prediceren over” iets Vb. “De baby slaapt.”: pred. slapen zegt iets over ref. de baby Scheidingslijn refereren/prediceren verschil tussen de woordsoorten Subject-predikaat-verbinding = kernstuk van een predicatie Vb. “De baby slaapt.” Adjectief als predikaat = ook geschikt Vb. “De baby is moe.” Woorden met predicerend functie hebben óók een refererende functie 1.4.4 SEMANTISCHE EIGENSCHAPPEN DIE LICHT WERPEN OP DE STRUCTUUR Synonymie = verschijnsel dat zinnen met verschillende vorm toch dezelfde betekenis hebben (= naar dezelfde SvZ refereren) Homonymie = ambiguïteit = verschijnsel dat zinnen met dezelfde uiterlijke vorm toch een verschillende betekenis hebben Lexicale homonymie: Vb. “An staat voor de bank”: 1) financiële instelling; 2) zitmeubel Syntactische homonymie: een tweevoudige ontleding is mogelijk Vb. “Wie verjoeg de hond?”: 1) wie = subject, de hond = DO; 2) wie = DO, de hond = subject Deel 1: De componenten van de enkelvoudige zin Hoofdstuk 2: Zinsontleiding 2.1 DE CONSTITUENT 2.1.1 HET FENOMEEN Informatie-eenheden opgebouwd volgens modulair systeem = elke module vormt een bouwsteen voor een groter geheel Zin > constituenten > deelconstituenten Constituenten zijn nevenschikbaar 2.1.2 TWEE CONSTITUENTENTYPES Hiërarchische opbouw van constituenten in binnenbouw; iedere constituent legt ook link naar buitenbouw Nominale constituent NC = een patroon met een nomen of een zelfstandig pronomen als kern Verwijst naar ~ isoleerbare entiteit in de werkelijkheid (= referent van de NC) Bestaat uit: Kern: centraal in de beschrijving of aanduiding van de referent Indien pronomen: dan vallen referent-aanduiding en determinatie samen 4 Determinatie: element dat informatie geeft over het referentiële statuut van de constituent Bepaalde determinator: zender wordt als reeds bekend beschouwd bij de ontvanger ( de, die, het…) Onbepaalde determinator: referent heeft nog geen plaats in het mentale ‘adressenbestand’ (interpretatiedomein) van de ontvanger ( een) Voorzetselconstituent Soms: extra relator vereist om de NC in te passen in het grotere verband: het voorzetsel als subrelator Verschillende omstandigheden: Om een afhankelijkheidsrelatie t.o.v. een andere NC gestalte te geven Vb. “de jongen [met] zijn geruite pet” Om de relatie met bepaalde werkwoorden mogelijk te maken Vb. “twijfelen [aan] de juistheid” Om de relatie met de rest van de zin mogelijk te maken Vb. “gaan rusten [na] de middag” NC (relatum) + vz (relator) = voorzetselconstituent (VzC) 2.1.3 OVERZICHT VAN CONSTITUENTENTYPES Nominale constituent: Met nomen als kern: NC Met pronomen als kern: ProNC Adjectivische constituent (adjectief als kern): AdjC Adverbiale constituent (adverbium als kern): AdvC Telwoordconstituent (telwoord als kern): TwC Verbale constituent (werkwoord als kern): VC Voorzetselconstituent (voorzetsel als relator): VzC Voegwoordconstituent (voegwoord als relator): VwC 2.2 ONTLEDING 2.2.1 ONTLEDING IN ZINSDELEN Zinsontleding: gegrond op de mogelijkheid een oneindig aantal concrete woordcombinatie af te beelden op relationele patronen samengesteld uit een eindig aantal combinatorische “functies” (= structurele plaats die elk onderdeel heeft in de relationele opbouw van het geheel) Op zinsniveau worden meeste functies in verband gebracht met het zinswerkwoord Indien andere (hulp)werkwoord(en) aanwezig: °zinsrelator Uniciteitsprincipe = in principe komt ieder type slechts één keer voor in een zin 2.2.2 ONTLEDING IN ZINSDEELSTUKKEN Functies binnen een constituent kunnen gedefinieerd m.b.t. het kernwoord op dat niveau 2.2.3 DE PARADIGMATISCHE EN DE SYNTAGMATISCHE AS Relatie als sleutelbegrip in zins(deel)ontleding: ieder betekenisvol onderdeel staat met zowel de andere onderdelen als het geheel in verband Ontleding begint bij syntactische functie = precieze relationele statuut van een specifiek zinsonderdeel; a.d.h.v. proeven Basisprocedures voor proeven gaan uit van variatie op para- en syntagmatische assen: Syntagmatische as (syntagma) = onderling verplaatsen van zinsdelen 5 Paradygmatische as (paradigma) = vervangen, weglaten of uitbreiden van/met zinsdelen 2.3 DE EENZINSDEELPROEF (1ZDP) 2.3.1 DE EIGENSCHAP In zelfstandige mededelende zinnen: PV op tweede zinsplaats Eén constituent (die zinsdeel is; en geen zinsdeelstuk mag zijn) gaat vooraf aan PV Vooropplaatsing (topicalisatie) kan zo dubbelzinnigheid bij syntactische homonymie uitsluiten ( eenzinsdeelproef (1ZDP)) 2.3.2 DE PROEF Uitgangssituatie: onzekerheid over of een zinsonderdeel wel of geen autonoom zinsdeel is Mogelijke redenen voor falen 1ZDP: 1) Het zinsonderdeel is niet autonoom 2) Het kan niet in die prominente positie staan (geldt meestal voor onbeklemtoonbare woorden/constituenten) Vb. *Me heeft ze niet gezien. (maar: “Mij heeft ze niet gezien.”) 3) Het is meer dan één zinsdeel Hoofdstuk 3: De zinsrelator 3.1 DE ‘SPIN’ IN HET RELATIONELE NETWERK VAN DE ZIN Zinswerkwoord = ww dat centraal staat in de beschrijving van de SvZ Zinsrelator = zinsww met één of meer hulpwerkwoorden = centrale element Voldoet aan twee vereisten in een enkelvoudige zin: 1) Moet bij machte zijn de band met het subject te leggen In NL: vormelijke aanduiding (werkwoordsvervoeging) Persoonsvorm (pv) = werkwoordsvorm die verbinding legt met het subject en drager is van tijdsaanduiding, persoon en getal Valt samen met zinsww als er maar 1 ww is Wanneer er minstens 2 ww’en zijn, vallen pv en zinsww nooit samen; ze vormen elk een kern op een eind van elkaar: Functionele kern = rond pv (vooraan) Lexicale kern = rond zinsww (achteraan) Congruentie = overeenkomst Subject-pv 2) Moet de band met andere zinsdelen kunnen verzorgen In NL: lexicale voorziening (zinswerkwoord) 3.2 FUNCTIONELE EN LEXICALE KERN 3.2.1 FUNCTIONELE KERN: DE PV Drager van veel informatie door zijn vorm en plaatsing Gepriviligieerde relatie met het subject 1) vorm: congruentie 2) plaats: pv en zinsww meestal van elkaar verwijderd 3) parallellisme: één persoonsvorm per zinsrelator Tempus 6 vorm: pv is drager van elementaire temporele informatie (tijd) Zinstype plaats: plaats van de pv laat ons toe onderscheid te maken tusen ja/neen-vragen en mededelende zinnen 3.2.2 LEXICALE KERN: HET ZINSWERKWOORD Even onmisbaar Als er meerdere werkwoorden zijn, staat het zinsww in een niet-vervoegde of nominale vorm: infinitief of deelwoord (met aanvulling van een hulpww) Niet-ww’e elementen in de zinsrelator: 1) eerste deel van een scheidbaar samengesteld ww 2) deel van een werkwoordelijke uitdrukking (vb. het ervan nemen, op de vlucht slaan) 3) reflexief zvn (pronomen) als deel van een vast reflexieve verbinding (vb. zich schamen) Drager van valentie 3.2.3 PLAATS VAN DE TWEE KERNEN Functionele kern: eerste of tweede zinsplaats Als zinsww en pv samenvallen, gaat er een voorveld aan vooraf (= ww op tweede zinsplaats) Niet-vervoegde werkwoordsvormen: laatste of voorlaatste zinsplaats (= V-plaats) Achterveld = wat na V-plaats komt Tangconstructie: [voorveld] [pv] [middenveld] [V-plaats] [achterveld] 3.3 VALENTIE 3.3.1 SOORTEN Medespelervalentie Valentie = hoeveel medespelers/participanten het ww oproept Medespeler = een iemand/iets die/dat (re)actief betrokken is bij het gebeuren 1) Avalente ww’en: geen medespelers Vb. het regent 2) Monovalente ww’en: één medespeler Vb. IEMAND slaapt 3) Divalente ww’en: twee medespelers Vb. IEMAND hoopt op IETS 4) Trivalente ww’en: drie medespelers Vb. IEMAND geeft IEMAND IETS, IEMAND is het met IEMAND over IETS eens Belang voor transitiviteit: Transitieve werkwoorden (vb. opeten) hebben een DO nodig (dus: een medespeler, naast het subject) Intransitieve werkwoorden (vb. verdwijnen) nemen geen DO Ditransitieve werkwoorden nemen zowel DO als IO (dus: twee medespelers naast subject) Andere soorten van valentie: het opgeroepene is geen medespeler Een aantal werkwoorden hebben nood aan een aanvulling die geen medespeler toevoegt, maar wel: 1) een reeds aanwezige medespeler nader kwalificeert (= een kenmerk toekennen; kenmerk-valentie) 7 Vb. koppelwerkwoorden zijn, worden, blijven Vb. Jaap is [verstandig]. 2) nadere informatie heeft over een inherent aspect van de ww-betekenis (plaats, hoedanigheid, e.d.) Vb. zich bevinden (+ plaats), zich begeven (+ richting) Vb. Fred bevindt zich [in Parijs]. 3.3.2 VALENTIESCHEMA Iedere moedertaalspreker kan in zijn eigen lexicon de valentie van een ww nagaan Valentieschema = modelzin van ww met aanvullingen Vb. IEMAND zoekt IEMAND/IETS (= divalent) 3.3.3 INGREPEN IN DE VALENTIE Valentiereductie Bij sommige transitieve ww’en Pseudotransitieve ww’en = transitief (qua lexicale valentie), maar DO kan ongespecifieerd blijven ( lijkt intransitief) DO blijft onuitgedrukt; maar wordt wel geïmpliceerd = absoluut gebruik Vb. Opa leest de krant. Opa leest (iets) nog zonder bril. Ook mogelijk met niet-medespeler als complement Vb. Ik ga naar Parijs. (= richtingscomplement) Ga jij? Ik ga niet (naar Parijs). Maar: soms heeft ww meerdere betekenissen (transitieve en intransitieve) valentiereductie! Vb. Bert breekt de vaas. (= kapotmaken) De vaas breekt. (= kapotgaan) Valentie-uitbreiding Bij intransitieve ww’en Typisch geval: toegevoegde object geeft een bijkomende precisering van een element dat al in de ww-betekenis vervat zat (= inwendig object) Vb. “slaap” zit al in ww “slapen” Vandaar: *Zij sliep een slaap. Vb. Zij sliep de slaap der rechtvaardigen. Zij stierf een zachte dood. = valentie-uitbreiding door precisering = transitief gebruikt Ook bij avalente ww’en Vb. Het regende pijpenstelen. 3.3.4 HET “ERVEN” VAN VALENTIE Enkelvoudige predikaten = ww’en die uit zichzelf van voldoende betekenis voorzien zijn om de nodige argumenten op te roepen Vb. slapen (mono), slaan (di), verwijten (tri) Samengestelde predikaat = combinatie van het zinsww met andere elementen die medespelers oproepen “Erft” de valenties van zijn onderdelen 1) Niet-verbaal complement bij ww Vb. Magda is gek op slaatjes. “gek” brengt een eigen complement mee: VzC “op [slaatjes]” 8 2) Verbaal complement bij ww Vb. ww “afnemen” = monovalent “doen afnemen” = divalent (“doen” = causatief (hulp)ww) 3.4 RELATIETYPES EN SEMANTISCHE ROLLEN Aard van de relatie? Welke semantische rollen nemen medespelers in in de SvZ? = kwalitatieve valentie 3.4.1 ROLLEN Agens = controlerende instantie van wie de handeling uitgaat, initiatiefnemer Vb. Magda kijkt toe. Patiens = instantie aan wie de handeling zich voordoet, zonder er controle over te hebben Vb. Magda verwent haar studenten. Bron = uitgangspunt van een overdracht/transactie Vb. Kaat geeft haar pen weg. Doel = eindpunt van een overdracht of transactie (= Recipiens) Vb. Joeri verkocht me zijn Stanley Kubrick-collectie. Bron en Doel kunnen ook locatieve interpretatie krijgen Vb. Magda vertrekt naar Brugge. 3.4.2 RELATIETYPES 1) Met Agens of Patiens als subject Actitieve ww’en (handelingsww) = ww’en die noodzakelijk een Agens oproepen Een ‘doen’ dat gestuurd wordt door een controlerende instantie: Imperatieven: vb. Tennis nog maar wat! Complement van ww’en als beloven: vb. Hij beloofde niets te breken. Passissieve ww’en (onderga-ww) = ww’en die een Patiens als subject hebben Er is geen Agens Vb. De groenten (= Patiens) branden aan. 2) Presenteren van argumenten Presentatieve ww’en = ww’en waardoor argumenten worden ‘gepresenteerd’, in relatie tot zichzelf of tot andere argumenten Geven te kennen: 1) dat de medespelers aan-/afwezig zijn (monovalent) Vb. overblijven, ontbreken, verschijnen, ontstaan, verdwijnen 2) dat er tussen de medespelers (of: medespelers en kenmerk) een relatie bestaat, zonder dat de ene medespeler op de andere inwerkt (divalent) Vb. hebben, omvatten, kosten, betekenen 3) De argumenten zijn locaties Locatieve ww’en = ww’en die te maken hebben met de onderlinge plaats van twee entiteiten Vb. ontmoeten, naderen Drie soorten: Actitief: vb. benaderen, halen, brengen Passissief: vb. naderen Presentatief: vb. zich bevinden, zitten 4) Met Bron of Doel als subject Veel trivalente ww’en kunnen gekarakteriseerd worden als overdrachtswerkwoorden, volgens het model (A) bezorgt (B) (C). 9 Veel variaties! Als het een transfer van informatie is, is het een taalhandelingsww (communicatieww) Vb. (A) belde (B) (C) door. Verschillende perspectieven: 1) overdracht vindt plaats of vindt niet plaats Vb. Magda vertelde mij het nieuws. / Magda verzweeg ons het nieuws. 2) actieve subject-medespeler speelt de Bron- of Doel-rol Vb. Magda stopte ons wat geld toe. / Magda nam mij wat geld af. 3) subject-medespeler is actief of niet-actief (Recipiens) Vb. Recipiens: Ik (Recipiens) krijg nog geld van Magda. Overzicht met predikatenlijst: Su = Agens = Bron Overdracht Datieve ww’en (vb. geven, meedelen) Niet-overdracht Antidatieve ww’en (vb. verzwijgen) Su = Agens = Doel Privatieve ww’en (vb. ontnemen, afnemen) Su = Recipiens (= Doel) Receptieve ww’en (vb. ontvangen) Hoofdstuk 4: Het subject 4.1 WAT? Subject heeft geprivilegieerde relatie met zinsrelator (= spilmedespeler) 4.2 CODERING VAN GEPRIVILEGIEERDE RELATIE Geprivilegieerde relatie manifesteert zich vooral in de vorm (congruentie) en dan in de plaatsing (nabij de pv-plaats) Bepaalde, menselijke NC’s die Agens-rol vervullen genieten een groter privilege (= prototype subject) 4.3 OPVULLING VAN DE SUBJECTFUNCTIE 1) Een NC als subject Kern: zn, zvn of verzelfstandigde versie van een niet-zelfstandig woord (vb. “de onze”) Vb. De lucht was vol geluiden. 2) Meer of minder genominaliseerde werkwoorden als subject Beweging als substantie voorgesteld Vb. Het huilen stond hem nader dan het lachen. Vb. Baden is gezond. (want: Baden, DAT is gezond.) 3) Deelzinnen als subject Vb. Of zij dat zal doen, is nog zeer de vraag. 4) Leden van andere woordcategorieën in de subjectspositie (uitzonderlijk) Vb. Goedkoop is duurkoop. (adjectief) Vb. Weg is weg. (bijwoord) Vb. Flink gewaagd is half gewonnen. (voltooid deelwoord) Meestal: ellips Vb. (Wat) goedkoop (is), is duurkoop. 10 4.4 HERKENNINGSTECHNIEKEN 1) Naamvalsproef Vervang constituent door een pers. voornaamwoord (= vervangingsproef) en kijk naar de naamval (Subject = nominatief) Vb. Karel woog 80 kilo. Hij woog 80 kilo. *Hem woog 80 kilo. 2) Congruentieproef Vervang constituenten door een vorm met een ander persoon/getal (= vervangingsproef) en kijk naar de congruentie (Subject bepaalt congruentie) Vb. Jan bouwt een huis. Jan en Magda bouwen een huis. / *Jan en Magda bouwt een huis. Jan bouwt huizen. / *Jan bouwen huizen. 3) Volgordeproef In geval van dubbelzinnigheid bij de congruentie of concurrentie tussen twee in aanmerking komende NC’s Giet zin in volgordepatroon waarbij beide NC’s op de pv volgen (eerste NC heeft subjectsfunctie) Vb. De leerlingen kijken de leraar op de vingers. Kijken de leeringen de leraar op de vingers? *Kijken de leraar de leerlingen op de vingers? 4) Passiveringsproef Subject van de actieve zin wordt door-constituent in de eraan beantwoordende passieve zin (= omvormingsproef) Vb. De leerlingen kijken de leraar op de vingers. De leraar wordt door de leerlingen op de vingers gekeken. 5) Nominaliseringsproef Idem passiveringsproef Vb. Het op de vingers kijken (van de leraar) door de leerlingen. Geldt niet voor monovalente ww’en! (vb. Het janken van de hond.) 6) Wie/wat-proef: vraagzin en pseudogekloofde zin = geen herkenningsproef voor het subject, maar wel voor een medespeler (tenzij er maar één medespeler is medespeler = subject) Pseudogekloofde zin Vb. Wie (er) slaapt, is Magda. ~ zelfde waarde als vraag/antwoord-proef 4.5 AFWIJKING VAN HET PROTOTYPE 4.5.1 LOOS SUBJECT Normaal: subject = NC die naar medespeler verwijst (semantisch: referent; structureel: congruentieregelaar) Loos subject (‘het’ of ‘dat’): enkel structureel (congruentieregelaar); refereert dus niet naar referent in SvZ Sluit aan op predikaten die een gesteldheid van een situatie noemen O.a. predikaten die loos subject vragen: vb. regenen, koud zijn, vroeg zijn 4.5.2 “DUBBEL” SUBJECT Uniciteitsprincipe = eenzelfde functie komt nooit tweemaal per zin voor Maar: dubbel subject in “Het (Subject) staat me niet aan dat hij er niet bij is (Subject).” 11 één referent (!) Voorlopig subject Vb. Het staat me niet aan dat… Pronomen (= voorlopig subject ) verwijst naar een deelzin die later komt (= eigenlijke subject) Eigenlijke subject wordt aan het einde geplaatst omdat het voorveld te lang zou worden Eigenlijke subject laat “adreskaartje” achter (voorlopig subject) Herhalend of anticiperend subject Vb. Die nederlaag, die kan me niet deren. (< Die nederlaag? Die kan me niet deren) Verwijswoord “die” = herhalend subject “Die nederlaag” = aanloopsubject Vb. Die kan me niet deren, die nederlaag. Verwijswoord “die” = anticiperend subject “die nederlaag” = uitloopsubject Komt veel voor in spreektaal. 4.6 PRESENTATIEVE ZIN MET ‘ER’ ALS PRESENTATIEPERSPECTIEF 4.6.1 MEDESPELER WEG UIT PRESENTATIEPERSPECTIEF Spilmedespeler kan op lijken te gaan in predicatie Vb. Op de E17 heeft zich een ernstig ongeval voorgedaan. Allerlei adverbiale elementen kunnen op die manier optreden als vervangend interpretatiekader 4.6.2 NIET-REFERENTIEEL ‘ER’ ALS KADER Rol kan overgenomen worden door niet-referentieel ‘er’ (of ‘d’r’ als informele variant) Vb. Er is iets mis met de computer. Subject is meestal een onbepaalde NC (of een opsomming van bepaalde NC’s) Vb. Er woont een vreemde snuiter in dat optrekje. Vb. Verder waren er ook nog Magda, Joanna, Kate en de anderen. Vb. *Is er de dokter in de zaal? Subject behoudt spilfunctie als congruentieregelaar (= getalssubject) Vb. Er kwam een onbekende vrouw op me af. / Er kwamen onbekende vrouwen… Kan ook zonder subject Vb. Er wordt daar veel gelachen. ‘Er’-inversie = ‘er’ staat in inversiepositie Verplicht wanneer het subject uit een vraagwoord bestaat Vb. Wie is er toen op dat idee gekomen? / *Er is toen wie op dat idee gekomen? ‘Er’ heeft wat weg van prototypische subject, maar het is er geen omdat: 1) het niet de typische vorm heeft (bijwoordelijk, i.p.v. naamwoordelijk) 2) er geen sprake is van medespelerverwijzing 3) ‘er’ niet congruentieregulerend werkt 4.6.3 PRESENTATIEVE CONSTRUCTIE Presentatieve constructie = spilmedespeler wordt als nieuw/belangwekkend gepresenteerd in de predicatie ‘Er’ heeft alleen syntactische functie als een niet-referentieel situatiekader (= presentatief) Erg vaak met “zijn” Vb. Er is een gat in de emmer. Vb. Er is sprake van een nieuwe professor voor Nederlandse taalkunde. 12 Andere werkwoorden: zitten, staan, ontbreken, (binnen)komen, verdwijnen… 4.6.4 SAMENVAL MET ANDERE ‘ER’S Kan samenvallen met: 1) locatieve (plaatsaanduidende) ‘er’ Vb. Ben je ook op Magda’s feestje geweest? Er was niet zoveel volk. = locatief (Magda’s feestje) + presentatief 2) ‘er’ als eerste lid van een voornaamwoordelijke bijwoord (vb. erop) Vb. Er is tot nu toe niemand achter gekomen. = ‘erachter’ bevat ook presentatief ‘er’ 3) kwantitatieve of partitieve ‘er’ Vb. In de kelder staan er nog enkele. (wijnflessen) = partitief (aantal wijnflessen) + presentatief 4.6.5 PRESENTATIEF ‘ER’: VERSCHIL MET STRUCTURELE SUBJECTEN Verschil met loos en voorlopig ‘er’: presentatief ‘er’ is géén subject Verschil met loos-subject-constructie: 1) ontleding: ‘het’ = subject; bij ‘er’ komt het (getals)subject later in de zin Vb. Het (subject) is (nog) geen tijd. Vb. Er is geen tijd (subject). 2) na bepaalde ww’en (horen, zien, vinden, etc.) wordt het subject object voor een infinitief Vb. Cécilia kwam. / Ik zag Cécilia komen. >< bij de loos-object-constructie valt de ‘er’ weg Vb. Het hagelt. / Ik hoor het hagelen. Er komt iemand. / *Ik hoor er iemand komen. / Ik hoor iemand komen. Verschil met de voorlopig-subject-constructie: Betekenisverschil: “Het wordt wel eens beweerd dat hij verlegen is.” “Er wordt wel eens beweerd dat hij verlegen is.” + gecursiveerde deel kan niet weggelaten worden in de tweede zin Hoofdstuk 5: Perspectiefomkering 5.1 PASSIVERING 5.1.1 SUBJECT ALS MEDESPELERPERSPECTIEF 1) Transitieve en ditransitieve ww’en Medespeler met Patiens-rol vormt de invalshoek voor de presentatie en krijgt dus subjectfunctie Passieve zinnen = dergelijke zinnen met een handelingsww waarbij de Patiens subject wordt Vb. De trofee werd aan de voorzitter gegeven. 2) Intransitieve en pseudotransitieve ww’en Handeling/gebeuren staat centraal onpersoonlijk passief Afwezigheid van een Patiens Veronderstel meestal een menselijk Agens Vb. Er werd gelachen en gedanst. 13 Vb. Over die zaak werd niet meer gesproken (door Magda). 5.1.2 PASSIVERING EN HET LOT VAN PARTICIPANTEN Aanpassing zinsrelator Zinsww neemt passief gedaante aan: passief deelwoord (= VD) + hulpww worden/zijn Vb. Actief: ruimt op heeft opgeruimd Passief: wordt opgeruimd is opgeruimd Aanpassing participanten Eerste aanpassing Object wordt subject van de passieve zin Vb. Men wees mij de weg (object). Mij werd de weg (subject) gewezen. Soms: IO (niet-Patiens) wordt subject van de passieve zin; alleen mogelijk bij zinsww’en als verzoeken, aanraden, wijzen (op) Vb. Mij (ind. object) werd de weg gewezen. Ik (subject) werd de weg gewezen. Tweede aanpassing Agens verliest zijn status als centrale participant passieve door-constituent (“volledige” passieve constructie); of: weggelaten (“onvolledige” passieve constructie) Redenen hiertoe: 1) Agens-referent is onbekend 2) Uit het verband of de situatie blijkt voldoende wie/wat bedoeld is 3) Terughoudendheid (bv. beleefheid, bescheidenheid; vb. “door ons/mij”) 4) Te algemeen of weinigzeggend (vb. “ze”, “men”) 5.1.3 VERBAND RELATIETYPE WW – PASSIVEERBAARHEID Passiveerbaarheid hangt samen met het relatietype waartoe een ww behoort Passiveerbaarheidsconditie = een ww is slechts passiveerbaar indien het een Agens oproept M.a.w.: alleen handelingsww’en zijn passiveerbaar! Vb. Oswald kreeg een vulpen. maar: *Een vulpen werd door Oswald gekregen. (receptief ww) Vb. Twee deelnemers bleven over. maar: *Door twee deelnemers werd overgebleven. (toestandsww) Vb. Jan ontmoette Magda op de verlaten kade. maar: *Magda werd door Jan ontmoet… (locatief ww zonder controlerende instantie) maar… ”Onze correspondent werd benaderd door Magda” kan wel! want: locatief ww met contolerende instantie 5.2 RECEPTIVERING 5.2.1 GRAMMATICAAL PROCÉDÉ Bij trivalente ww’en van overdracht: Recipiens (= Doel-medespeler) wordt subject Vb. Braeckman stuurde Vermeersch een pakje toe. Vermeersch kreeg (van Braeckman) een pakje toegestuurd. 1) toegevoegde ww is niet meer “worden” of “zijn”, maar “krijgen” 2) Bron-medespeler verdwijnt uit het centrale blikveld van-constituent (“volledig”); of weggelaten (“onvolledig”) 14 3) passief deelwoord 5.2.2 RELATIE MET LEXICAAL PROCÉDÉ Receptivering als lexicaal procédé: “krijgen”/”ontvangen” verplaatst een datief werkwoord Vb. Mijn grootvader heeft mij dit uurwerk gegeven. *Ik heb dit uurwerk van mijn grootvader gegeven gekregen. Ik heb dit uurwerk van mijn grootvader gekregen. 5.3 DE TWEE SOORTEN PERSPECTIEFOMKERING 1) Patiens-promotie (= passivering) 2) Recipiens-promotie (= receptivering) Vb. Men bood mij het voorzitterschap aan. Passivering: Mij werd het voorzitterschap aangeboden. Receptivering: Ik kreeg het voorzitterschap aangeboden. 5.4 PERIFERE MEDESPELERS 5.4.1 AGENS-OBJECT Door-constituent in de passieve zin vertoont enkele kenmerken van constituenten in de periferie (= zinslaag met elementen die niet door het zinsww opgeroepen worden en waarvan de informatieve bijdrage minder essentieel is voor de representatie van de SvZ): 1) weglaatbaarheid zonder ongrammaticaliteit/onvolledigheid te veroorzaken 2) afsplitsbaarheid door een constructie van het type “en wel…” ~ vergelijkbaar met adverbiale tijdsaanduiding Traditioneel als ‘handelend voorwerp’ (Agens-object) aangeduid, omdat: 1) semantisch belangrijke medespeler 2) ‘door’ is voorspelbaar op grond van de grammaticale constructie (passief) en maakt er eigenlijk mee onderdeel van uit (>< tijdsbepaling) blijft Object 5.4.2 BRON-OBJECT Van-constituent vertoont periferische kenmerken: 1) weglaatbaarheid zonder ongrammaticaliteit/onvolledigheid te veroorzaken 2) afsplitsbaarheid door een constructie van het type “en wel…” Overzicht perspectiefomkering: Passivering Receptivering Hulpww: worden (zijn) krijgen Promotie tot Subject van: Patiens Recipiens (= Doel) Lot van oorspr. Subject: Agens-subject Bron-subject Agens-object Bron-object Vorm van oorspr. Subject: door-constituent van-consituent 5.4.3 HERKENNINGSTECHNIEKEN 1) Omzettingsproef Omzetting van passieve/receptieve naar actieve/datieve zinnen: agens-/bron-object wordt subject Vb. Ik kreeg een pakje toegestuurd van je broer. Je broer stuurde mij een pakje toe. 2) Weglaatbaarheid en afsplitsbaarheid Kunnen (normaal gezien) weggelaten/afgesplitst worden zonder ongrammaticaliteit te 15 veroorzaken 5.4.4 ‘DOOR’-CONSTITUENTEN IN ‘WORDEN’-ZINNEN Niet elke door-constituent in een worden-zin kan als representant van een Agens beschouwd worden: 1) Het kan een zin met kww “worden” zijn door-constituent geeft oorzaak, middel of wijze aan 2) Zin is wel passief, maar de door-constituent noemt geen Agens Vb. De spits werd vervangen door een libero. “door een libero” is geen Agens, want: “De trainer (Agens) verving de spits door een libero.” Hoofdstuk 6: Nominale objecten 6.1 OBJECT ALS NIET-SUBJECT-MEDESPELER Nominale objecten = object-medespelers die met een simpele NC ingebed kunnen worden met in het zinsverband Omschreven objecten = object-medespelers die ook nog een voorzetsel nodig hebben Object tegenover subject Gelijkenis met subject: referentie aan medespeler Reageren ook op wie/wat-proef Verschil met subject: naamval Alle objecten vereisen verbogen naamval als ze door een persoonlijk vnw worden vervangen 6.2 DIRECT OBJECT 6.2.1 WAT? DO noemt een medespeler die via het zinsww in een rechtstreeks relatie tot het subject gebracht wordt, zonder dat daar een voorzetsel bij te pas komt specificeert een element dat besloten zit in de ww-betekenis ~ transitieve ww’en Verplicht transitief = DO niet weglaatbaar Pseudotransitief = DO wel weglaatbaar Meest typisch: lijdend voorwerp = DO in de Patiens-rol bij een handelingsww 6.2.2 HERKENNINGSTECHNIEKEN 1) Nominaliseringsproef (van-proef) Verbinden van object met zijn ww door middel van een voorzetsel, door het zinsww te nominaliseren Vb. Hij gebruikt een tangetje. Hij maakt gebruik van een tangetje. Niet toepasbaar op NC’s die een adverbiale functie hebben 2) Passiveringsproef Verhoudingen tussen medespelers verhelderen door perspectiefomkering Alleen mogelijk bij handelingsww Subject in passieve zin is DO in actieve zin met handelingsww 3) Wie/wat-proef 1) Wel een zinsdeel, maar geen DO 16 Vb. Hij zat twee weken te schrijven. *Wat zat hij te schrijven? Twee weken. 2) Geen zinsdeel Vb. Hij koos het hazenpad. *Wat hij koos, was het hazenpad. 4) Naamvalsproef Vervangen van het zinsdeel door een persoonlijk vnw Vb. Jan verraste Ria. Jan verraste haar. 6.2.3 DO’S DIE GEEN PATIENS ZIJN Presentatieve ww’en Geen Agens- of Patiensrollen passivering is dus niet mogelijk Vb. *Door die muur worden barsten vertoond. Andere proeven zijn wel mogelijk: Nominalisering: vb. het vertonen van barsten Wie/wat: vb. Wat die muur vertoont, zijn barsten. Impressiewerkwoorden Noemen een psychische gewaarwording die zich voordoet aan de Gewaarworder Vb. spijten, interesseren, verheugen, bevreemden… Perspectiefomkering? Passivering kan niet: vb. Mijn misstap berouwt me. *Ik word … berouwd. Lexicale oplossingen: Met “hebben”/”voelen”: vb. Ik heb/voel berouw om mijn misstap. Door een deelwoordconstructie met “zijn”: vb. Ik ben geïnteresseerd in… 6.2.4 REFLEXIEVE OBJECTEN Reflexiviteit Reflexieven = argumenten (zvn’en) die verwijzen naar dezelfde entiteit die voorheen in de zin al door het subject genoemd is Mogelijkheden: 1) reflexief argument gaat een verbinding aan met het ww die tot op grote hoogte vergelijkbaar is met die van een niet-reflexief argument (zich wassen/iemand wassen) 2) reflexief zvn heeft niet echt een argumentfunctie, maar is vastgegroeid aan het ww, dat hierdoor een vast reflexieve betekenis krijgt (zich schamen/*iemand schamen) Reflexiva met DO-functie Toevallig reflexief = indien een transitief ww reflexief gebruikt wordt en de betekenis behouden blijft Vb. Ik zag me in de spiegel en ik schrok. ~ Ik zag jou/Magda/iemand in de spiegel… Toevoeging van “-zelf” om te beklemtonen (nodig om 1ZDP uit te voeren) Criterium om toevallig reflexief te zijn is dus: Reflexief zvn moet paradigma hebben: Vervangbaar door andere NC’s Uitbreidbaar met “-zelf” Vooropplaatsbaar als zinsdeel (= nominaliseerbaar) 6.2.5 RECIPROKE OBJECTEN Wederzijdsheid (= reciprociteit) Twee zvn’s: “elkaar” (neutraal), “mekaar” (informeel) Sluiten aan bij gewone transitieve ww’en en zijn vervangbaar door NC’s met DOfunctie ( ze zijn dus zinsdeel) Syntagmatisch onvrij 1ZDP is dus twijfelachtig 17 Vb. ??Elkaar zaten ze urenlang te beloeren. 6.3 INDIRECT OBJECT 6.3.1 TYPES IO noemt een medespeler die minder rechtstreek dan het DO betrokken is bij datgene wat door de zinsrelator wordt uitgedrukt 1) Meewerkend voorwerp = 2e object bij trivalente ww’en; tegenspeler bij het subject, meestal een persoon Typisch: Bron-Doel Vb. De premier (Bron) had de pers (Doel) […] verzwegen. Ook omschreven vorm met “aan” 2) Meemakend voorwerp Bij verbaal predikaat Sommige divalente ww’en zijn semantisch verwant aan de trivalente, maar met één medespeler (controlerende, actieve Bron-medespeler) minder passieve medespeler = Subjectspositie Meestal een zaak of iets abstract (zelden een persoon) Géén Agens dat controle heeft op wat door het predikaat wordt uitgedrukt Geen tegenspelerrelatie met subject Noemt getroffene/betrokkene ww = intransitief Affecterende relatie tot het object = persoon die genoemd wordt door het object, wordt ‘gevat’ door het gebeuren, zonder daarbij noemenswaardige verandering te ondergaan Vb. overkomen, gebeuren, aanstaan, ontgaan, in de ogen staan, om het lijf hangen… Vb. Er is me iets raars overkomen. Bij niet-verbaal predikaat Adjectieven van geneigdheid en vertrouwdheid Vb. gehoorzaam, (toe)genegen, (on)trouw, gezind, welgevallig, aangeboren, vreemd… Vb. Hij is zijn meester ontrouw geweest. 3) Belanghebbend voorwerp Wanneer doelwit van een bedoelde overdracht in de SvZ wordt geïntegreerd Let wel: wordt niet door ww-betekenis opgeroepen = “toegevoegde valentie” Vb. bereiden, klaarmaken, (mee)brengen, halen… Vb. Hij heeft (voor) haar een tuil bloemen meegebracht. 4) Oordelend voorwerp Ww’en lijken, dunken, voorkomen + IO (beoordelaar) + oordeel Vb. Het lijkt me een lieve dame. / Het kwam de rechter voor dat ze loog. Beoordelaar = subject in een gelijkaardige zin met “vinden” Oordeel kan ook beschreven worden in het complement van een koppelww Vb. Het was ons een waar genoegen. / Het is me wat te vroeg. 6.3.2 HERKENNINGSTECHNIEKEN 1) Volgordeproef IO gaat DO vooraf als er twee object-NC’s op de pv volgen 2) Voorzetselproef Voeg passend voorzetsel toe aan IO 18 kan o.a. naar achteren verplaatst worden Vb. Hij deelde (aan) zijn overste het nieuws mee. / Hij deelde het nieuws mee aan zijn overste. Maar: Hij nam haar mee op reis. / *Hij nam aan/voor haar mee op reis. 3) Nominaliseringsproef Nominaliseer en voeg “aan” toe aan de IO-constituent Vb. Hij gaf zijn zus een armband. Het geven van een armband aan zijn zus. 4) Passiveringsproef IO van een actieve zin wordt normaal geen subject in de passieve zin Maar: bij verzwegen DO kan het IO soms als DO geïnterpreteerd worden Vb. Zijn baas betaalt hem (IO) [zijn loon (DO)] niet. / Hij betaalt hem (DO) niet. 5) Conversieproef Lexicale conversie waarbij het IO tot subject wordt Meewerkend voorwerp: “krijgen” Vb. Zij gaf hem (IO) een zoen. Hij (subject) kreeg een zoen van haar. Meemakend voorwerp: “meemaken” Vb. Wat is jou (IO) overkomen? Wat heb jij (subject) meegemaakt? Oordelend voorwerp: “vinden” Vb. Het is/lijkt me (IO) wat te vroeg. Ik (subject) vind het wat te vroeg. 6.3.3 DE POSSESSIEVE DATIEF Combinatie van een ww met een complement (= noodzakelijk aanvulling) waarin een lichaamsdeel of kledingstuk genoemd wordt Vb. De officier speldde hem (IO) een decoratie op de borst. (transactie) Vb. De tranen stonden (bij) Lieve (IO) in de ogen. (affecterend) Vb. De supporters rukten de voetballer (IO) het truitje van het lijf. (privatief) 6.3.4 REFLEXIEVE VERBINDINGEN Reflexieve vnw kan als vrij object IO-functie hebben Vb. Ze gunde zich (IO) geen minuut rust. 6.4 OORZAKELIJK OBJECT 6.4.1 NOMINAAL OBJECT BIJ NIET-WW PREDIKAAT Vergelijkbaar met DO: Sluiten aan op regerende predikaat Structurele verschil met DO: Predikaat bij een DO is transitief (vb. iets verliezen) >< IO sluit aan op koppelww + gezegde (vb. iets kwijt zijn, iets meester zijn) Vb. Karel is zijn portefeuille (OO) kwijt. / Magda is het geruzie (OO) moe. 6.4.2 NIET-WERKWOORDELIJKE PREDIKATEN DIE OO NEMEN Beperkte reeks predikaten: Adjectieven: moe, beu, zat, bijster, kwijt, rijk, deelachtig, indachtig, (zich) bewust, gewaar, zeker, gewoon, gewend, machtig, waard, schuldig VzC’s en adverbia: van plan, van zins, voornemens, op het spoor NC’s: meester, de baas Meestal meer of minder verstarde/geïdeomatiseerde combinaties Dat blijkt uit: 19 1) als het adjectief een tegenhanger heeft zonder object, is er tussen beide gebruikswijzen betekenisverschil Vb. De prins wordt het Nederlands stilaan machtig. >< De prins wordt stilaan machtig. 2) het adjectief met OO komt voor als complement bij een koppelww, maar niet als bepaling bij een nomen (>< adjectief zonder object) 3) bepaalde adjectieven, zoals “kwijt” of “bijster”, komen vrijwel alleen in dit constructietype voor 6.4.3 HERKENNINGSTECHNIEKEN 1) Weglatinsproef OO = NC die niet weglaatbaar is zonder ongrammaticaliteit/betekenisverschil 2) Attributiveringsproef Gezegde met een OO is niét bijvoeglijk te gebruiken Vb. De dorpeling zijn zijn daden indachtig. *De zijn daden indachtige dorpelingen… Hoofdstuk 7: Het voorzetselobject 7.1 WAT? VzO = eerste of tweede object bij de zinsrelator Met zinspredikaat verbonden door een vast (paradigmaloos) voorzetsel Vb. denken aan, herinneren aan, trek hebben in, rekenen op… Niet-autonoom (= slechts betekenisvol indien in relatie met predikaat) Grootste groep combinaties: betrekkings-relatie = vz geeft aan dat wat door het ww uitgedrukt wordt betrekking heeft op X Impliceert niet dat X geaffecteerd wordt of verandering ondergaat (>< DO of IO) 7.2 HERKENNINGSTECHNIEKEN Kan verward worden met andere zinsdelen in de vorm van een VzC: Adverbiale zinsdelen Omschreven IO Agens- en Bron-object 7.2.1 HET VASTE VOORZETSEL Geen reactie op paradigmatische proeven (want: vw’en in VzO = paradigmaloos) 1) Vervangingsproef Niet (of nauwelijks) vervangbaar Vb. Magda legde zich neer bij/onder die appelboom. maar: Magda legde zich neer bij/*onder die beslissing. 2) Uitbreidingsproef Niet uitbreidbaar Vb. Ik heb met/samen met hem een wandeling gemaakt. maar: Ik heb met/*samen met hem kennis gemaakt. 3) Weglatingsproef Niet weglaatbaar Vb. *Zij heeft zich ( ) haar man geërgerd. 4) Beklemtoningsproef 20 Niet beklemtoonbaar Vb. Hij stond óp de stoel (niet ernaast). maar: *Hij stond óp een eerlijke behandeling. 7.2.2 TECHNIEKEN VOOR ONDERSCHEIDING VAN ANDERE ZINSDELEN MET VZ 1) Verwijzingsproef Verwijzing naar een VzO dat geen persoon noemt, gebeurt met voornaamwoordelijk bijwoord vz moet dus terugkomen in de verwijzende uitdrukking Vb. Natasje wachtte op zijn komst. / Natasja wachtte erop. >< Natasja wachtte op het perron. / *Natasja wachtte erop. 2) Plaatsingsproef VzO kan in midden- en achterveld staan >< ??Haar vriend heeft de hele tijd gestaan aan de uitgang. Let wel: dit sluit niet alle andere functies uit 3) Aankondigingsproef Bijzin maken van het object Vb. Denk om de boterhammen. Denk erom de boterhammen mee te brengen. >< Zij legde zich neer onder die boom. *Zij legde zich eronder neer dat die boom… 7.3 HET VOORZETSELOBJECT BIJ SAMENGESTELDE PREDIKATEN VzO wordt soms opgeroepen door een adjectief of een daarmee gelijkgestelde uitdrukking, door een substantief of door een werkwoordcombinatie Geheel erft valentie van de onderdelen Vb. belust (adj) + op IETS Vb. uit (bw) + op IETS Vb. interesse (subst) + voor IETS 7.4 TWEE TYPES VOORZETSELOBJECT “Ik ben het met Magda eens over de te volgen strategie.” Uniciteitsprincipe? Twee soorten: 1) Eerste VzO; Inhoudsobject: noemt bij voorkeur iets niet-bezields (vb. de te volgen strategie) 2) Tweede VzO; Tegenspeler-object: noemt een tegenspeler van het subject (vb. Magda) Indien het enige VzO in de zin, levert het ongrammaticaliteit op bij de aankondigingsproef (maar wel VzO, zie: vervangings- en uitbreidingsproeven) 7.5 PREDIKATEN MET VZO 7.5.1 PER RELATIETYPE Illustratieve lijst (geen leerstof) 7.5.2 PER VOORZETSEL Illustratieve lijst (geen leerstof) Hoofdstuk 8: Het gezegde 21 8.1 WAT? Gezegde = een predicatief complement: Vormt een inherente, niet-verbale aanvulling (complement) op de ww-betekenis = attribuut: Kenmerk of eigenschap (vb. Barend is twistziek.) Status (vb. Magda is hoogleraark.) Identiteit (vb. Brussel is de hoofdstad van België.) Maar: “de hoofdstad van België” lijkt wel een referentiële waarde te hebben! Maar ww “zijn” belet interpretatie als tweede medespeler Introduceert geen nieuwe medespeler in de SvZ (>< objecten) Vergelijkbaar met zinswerkwoord als v-complement bij hww’en Twee essentiële types: 1) Relatie van inclusie (kenmerk, eigenschap, status): het gezegde definieert een verzameling en “zijn” geeft aan dat het subject daartoe behoort 2) Relatie van identiteit: het gezegde definieert een unieke referent en “zijn” betekent hier “gelijk zijn aan” 8.2 KOPPELWERKWOORD 8.2.1 GRAMMATICALE FUNCTIE Functiewerkwoorden = ww’en, zoals “zijn”, die nauwelijks lexicale betekenis hebben, maar wel een belangrijke grammaticale rol spelen = kww’en en hww’en 8.2.2 DE ASPECTISCHE GROEP: ECHTE EN VERVANGENDE KWW’EN Aspectische ww’en: 1) Echte kww’en: hebben met het begin of einde van een toestand te maken, of de zone daartussen Worden (mutatief): toestand van niet naar wel Zijn (immutatief): toestand zonder gedachte aan een overgang Blijven (continuatief, antimutatief): niet-overgang van wel naar niet 2) Vervangende kww’en: vervangen echte kww’en als het verbinden van een gezegde met een echt kww om lexicale redenen moeilijk is Zitten, staan, vallen… ipv. “zijn” Gaan, komen, lopen, slaan, raken… ipv. “worden” Let wel: bestaan soms ook als zww’en 8.2.3 DE MODALE GROEP: SCHIJNBARE KWW’EN Schijnbare kww’en: Gedragen zich syntactisch als koppelww’en = combineren subject met gezegde Presenteren de aanvulling als een toestand onder diverse modaliteiten = blijken, lijken, schijnen, heten (= als reputatie hebben), dunken, voorkomen Kunnen ook hww zijn, als ze over een werkwoordelijke (!) aanvulling beschikken Als we er “te zijn” kunnen bij dénken (het staat er niét), is het kww 8.3 INVULLING VAN HET GEZEGDE Niet-werkwoordelijke aanvulling Meestal naamwoordelijk Ook andere woordsoorten/constituenten kunnen gezegde zijn Twee groepen: 22 1) Zelfstandigheid-noemende constituent als gezegde: Substantief: vb. De Himalaya is [de hoogste bergketen (K) ter wereld]. Zelfstandig voornaamwoord (pronomen): vb. Bocuse is [een (K) van de…]. 2) Eigenschap-noemende consituent als gezegde Adjectief: vb. Magda is [erg tevreden (K)]. Drie gebruikswijzen: Predicatief (zie vorig vb.) Attributief: wanneer het als bvb aan een zelfstandige kern wordt gekoppeld Vb. Kees is een harde werker. Adverbiaal: wanneer het een aspect van het ww kwalificeert Vb. Kees werkt hard. Bijwoord: vb. De kachel is [uit (K)]. VzC met adjectivische waarde: Nele is [erg in de wolken (K)]. Kunnen vervangen worden door “het” en “dat” Vb. Nele is erg tevreden en haar moeder is dat/het ook. 8.4 HERKENNINGSTECHNIEKEN VOOR HET GEZEGDE 8.4.1 PLAATS VAN HET GEZEGDE Achteraan in de zin vlak voor het zinsww = predikaat-positie = P-positie Vb. Hij is altijd [een socialist] geweest. / *Hij is [een socialist] altijd geweest. / *Hij is altijd geweest [een socialist]. 8.4.2 EEN NC: GEZEGDE OF SUBJECT? 1) Verwijzingsproef Naar een gezegde kan verwezen worden met een persoonlijk of aanwijzend vnw, maar alleen in de onzijdige vorm Vb. Magda is aardig, maar Marc is [het/dat] niet. Vb. De hoofdstad van de EU (Subject), die (Subject) is in feeststemming. (“die” ~ Subject) >< De hoofdstad van de EU, dat is Brussel (Subject). (“dat” ~ Gezegde) 2) Gekloofde-zinsproef Vb. Het enige vaderland van de schrijver (NC1) is de taal (NC2). ??Het i het enige váderland van de schrijver dat [de taal] is. Het is de táal die [het enige vaderland van de schrijver] is. 3) ER-proef In een identificerend-gezegdezin verbindt het kww 2 NC’s die beide bepaald kunnen zijn Vb. De Blandijnberg is de hoogste heuvel van Gent. (is omkeerbaar) Wat is ER [de hoogste heuvel van Gent]? De Blandijnberg. *Wat is ER de Blandijnberg? … 8.4.3 EEN VZC: GEZEGDE OF PLAATSCOMPLEMENT? 1) Vervangingsproef VzC kan vervangen worden door een adjectief Vb. Magda is [in de zevende hemel] // [dolgelukkig]. 2) Gradeerbaarheidsproef VzC is gradeerbaar Vb. Dimitri is [in de weer] // [druk in de weer]. 3) Verwijzingsproef VzC noemt een attributief als er met “het” of “dat” mee naar verwezen wordt 23 Vb. Dimitri is [in de zevende hemel], en Jolien is [dat] ook. Hoofdstuk 9: Het niet-copulatieve gezegde 9.1 WAT? Niet-copulatief gezegde = gezegde waarbij de predicationele toekenning van het attribuut impliciet gebeurt, zonder bemiddeling van een koppelwerkwoord Medespeler waaraan attribuut wordt toegekend = (heel vaak) object van de zin; of: = subject (bij passivering) Vb. Ik vind Magda [[een gekke professor]]. / Marc verft het auditorium [[purper]]. “Magda” en “het auditorium” = object-gezegde Vb. Het auditorium wordt [[purper]] geverfd. (gepassiveerd) “het auditorium” = niet-copulatief subject-gezegde 9.2 RESULTAATS- EN OORDEELSGEZEGDE “Marc verft het auditorium groen.” deelt 2 zaken mee: 1) Marc verft 2) Het auditorium wordt groen (ten gevolge van het verven) Als de relatie tussen DO en DO-gezegde het resultaat is van de activiteit die door het zinsww wordt uitgedrukt, dan = resultatief DO-gezegde (= resultaatsgezegde) Te herkennen aan “worden” in de parafrase “Ik vind Karel een aardige vent.” Combinatie DO – DO-gezegde kan gezien worden als een verkorte weergave van een predicatie: 1) Ik vind IETS 2) IETS = Karel (is) een aardige vent Als het zinsww lexicaal gezien een oordeelswerkwoord is, dan is de verkorte predicatie de weergave van dat oordeel = oordeelsgezegde Te herkennen aan “zijn” in de parafrase 9.3 PREDIKATEN MET OBJECT-GEZEGDE 9.3.1 MET RESULTAATSGEZEGDE 1) Ww’en die lexicaa l met resultativiteit te maken hebben Vb. Ze maken hem nog [[gek]]. 2) Ww’en die een activiteit noemen met een toestandsverandering tot gevolg Het complement noemt de toestand die als eindpunt van de toestandsverandering geldt Vb. Ze waste het linnen [[schoon]]. / Hij loopt zijn schoenen [[scheef]]. 9.3.2 MET OORDEELSGEZEGDE Ww’en van oordeel/opinie Vb. vinden, achten, houden voor, aanzien voor, bestempelen als… Vb. Men beschouwt het [[als een zonderling]]. 9.4 INVULLING VAN HET OBJECT-GEZEGDE Vormcategorieën ~ gewone gezegde: 1) Substantiefgroep / NC 24 Vb. Ik vind dat [[een efficiënte zalf]]. 2) Adjectiefgroep / AdjC Vb. Magda gooide het bord [[stuk]]. 3) Voorzetselgroep / VzC 3.1) Met de waarde van een adjectief Vb. Magda gooide het bord [[in scherven]]. 3.2) Het voorzetsel verbindt een resultaat-noemende NC met het ww: “tot”, “in” Vb. De raad promoveerde me [[tot erevoorzitter]]. 4) Voegwoordgroep / VwC met “als” Vb. Ze stelden de ex-politicus aan [[als beheerder]]. 9.5 PREDIKAATVORMING 9.5.1 ONTSTAAN VAN EEN COMPLEX PREDIKAAT Combinatie ww + complement = complex predikaat Vb. groen verven, doof brullen, aardig vinden… Neemt verplicht een object (ook als basisww intransitief was) Object noemt een referent die in een subject-relatie staat tot het lagere predikaat, maar die object-functie krijgt in het geheel van de zin Complexe predikaat “erft” deze medespeler van het lagere predikaat Uiteindelijke valentie: 1) Sommige DO-gezegdes kan men weglaten Vb. Adelheid wast de lakens [[schoon]]. // Adelheid wast de lakens. 2) Sommige DO-gezegdes zijn onmisbaar Vb. De jaarwisseling maakt haar altijd [[weemoedig]]. 9.5.2 TENDENS TOT VERSTARRING Serie ww’en die een nauwere band onderhouden met hun complementen: Ww’en die een tot verdeling/desintegratie leidende handeling uitdrukken Vb. blazen, breken, gieten, gooien, hakken, kauwen, verdelen… Complementen die het verderlings-/desintegratieresultaat uitdrukken Vb. stuk, kapot, in brokken, aan diggelen… = lexicale versmelting = halfstarre complementen paradigmabeperking Totale verstarring = als het eindresultaat semantisch niet echt meer als de som van de delen gezien kan worden (semantisch ondoorzichtig) Vb. iets goedpraten, iemand in de maling nemen 9.6 HET NIET-COPULATIEVE SUBJECT-GEZEGDE Passissief ww of passieve constructie 1 valentieplaats minder Complement heeft betrekking op subject 1) Sommige monovalente ww’en die een toestandsverandering uitdrukken kunnen een resultatief complement krijgen Subject: passief bij het gebeuren betrokken passissieve ww-interpretatie Vb. breken, knakken, kraken, vriezen… Vb. Dat glas is [[in scherven]] gevallen. 2) Bij passivering van een zin met DO-gezegde wordt het DO-gezegde tot (passief-)subjectgezegde 25 Vb. Hij verft de deur (DO) [[groen]]. De deur (subject) wordt [[groen]] geverfd. 9.7 VOLGORDEVERSCHIJNSELEN 1) Geen afstandsplaatsing, nauwelijks achterveldplaatsing Zit vast aan de positie vlak voor het eindwerkwoord (idem copulatief gezegde) 2) Als het object-gezegde uit een NC bestaat, is er geen dubbelzinnigheid m.b.t. welke NC medespeler en welke NC predicatief complement is In de volgorde komt de medespeler verplicht op de eerste plaats Vb. Ze benoemen mijn oom [[directeur]]. / *Ze benoemen [[directeur]] mijn oom. Hoofdstuk 10: Het specificerend complement 10.1 WAT? Specificerend complement = complement dat een facet van een medespeler die door het subject genoemd wordt een specificatie geeft 1) Maatcomplement (MC) 2) Naamcomplement 3) Hoedanigheidscomplement 10.2 MAATCOMPLEMENT 10.2.1 REGERENDE PREDIKATEN Werkwoorden Type ww’en Ww’en die een kwantificeerbaar facet van het subject verwoorden: Presentatieve ww’en Vb. wegen, meten, kosten, steken (diepgang van een vaartuig), schelen (verschil), duren, dragen (draagwijdte) Vb. Die man weegt {tachtig kilo}. Bijzonderheden i.v.m. deze ww’en Concurrerende transitiva Een aantal van die ww’en hebben een concurrerende betekenis als transitief handelingsww nemen DO i.p.v. MC Vb. Heeft de slager die biefstuk wel gewogen? (wegen2 = het gewicht bepalen) Absoluut gebruik Sommige kunnen absoluut gebruikt worden (= zonder complement) verliezen neutrale betekenis suggereert aanwezigheid in hoge mate Vb. Dat pak wéégt, zeg! Adjectieven MC = complement binnen de adjectiefconstituent (= tweederangscomplement) Vb. Dat kind is [{drie jaar} oud]. Vb. oud, groot, lang, diep… Bijzonderheden i.v.m. deze adjectieven Rangverhoging Als het maatcomplement zelf voldoende aangeeft van welke dimensie er sprake is Dimensie-adjectief (bv. “oud”) kan wegvallen Vb. Dat kind is [{drie (jaar)} (oud)]. / Dat kind is [{drie}]. = rangverhoging 26 MC valt samen met copulatieve gezegde (= eersterangscomplement) Absoluut gebruik Sommige kunnen absoluut gebruikt worden (= zonder complement) verliezen neutrale betekenis suggereert aanwezigheid in hoge mate Vb. Die man is oud. 10.2.2 HERKENNINGSTECHNIEKEN Kan verward worden met DO (indien bij een ww) of een OO (indien bij een adjectief) Typisch voor maatcomplement (als zinsdeel(stuk)) 1) VAN-attributivering Kan als bijvoeglijke van-nabepaling aan een substantief vastgehecht worden Vb. Die dame weegt 70 kilo. / Die dame heeft een gewicht van 70 kilo. 2) Bevraging Bevraagbaar met “hoe(veel)” Soms ook “wat”-vraag mogelijk (“hoe(veel)” kan ook dan nog) Onderscheid maatcomplement (als zinsdeel) met DO 1) VAN-nominalisering Onmogelijk bij MC Vb. Dat huis kost 5 miljoen. / *Het kosten van 5 miljoen… 2) Passivering Onmogelijk bij MC Onderscheidt enkel van DO’s bij handelingsww Vb. *Meer dan 5 miljoen wordt door dat huis gekost. >< Meer dan 5 miljoen werd vorig jaar door haar uitgegeven. Onderscheid maatcomplement (als zinsdeelstuk) met OO Oppervlakkige gelijkenis: Vb. Erkki is [2 meter groot]. (= MC als deel van het gezegde) Erkki is 2 rendieren [kwijt]. (= OO bij het gezegde) 1) Weglatingsproef Adjectief soms weglaatbaar (>< OO: nooit weglaatbaar) Vb. Mia is dertig jaar (oud). >< Harold is zijn portefeuille *(kwijt). 2) Attributiveringsproef Tweederangs-MC kan samen met zijn adjectief als bvb gebruikt worden (>< OO) Vb. De dertig jaar oude dame. >< *De tien talen machtige burgemeester. 3) Vooropplaatsingsproef Geheel [MC + bn] vooropplaatsbaar (>< OO) Vb. Dertig meter hoog moet de toren worden. >< *Dat gezeur beu ben ik allang. 10.3 NAAMCOMPLEMENT 10.3.1 WAT? Ww “heten”: presentatief, intransitief, betrekking op subject Vb. Ze heet {Ilse}. Ww “noemen”: transitief, betrekking op DO Vb. We noemen zoiets {{heirkracht}}. 10.3.2 KENMERKEN 1) VAN-nominalisering 27 Onmogelijk bij naamcomplement 2) Passivering Onmogelijk bij naamcomplement 3) Vraagproef Vragen met “hoe” 10.4 HOEDANIGHEIDSCOMPLEMENT Ww’en van uitstraling: smaak, reuk, klank, uitzicht Vb. ruiken, smaken, klinken, (er)uit zien, ogen, (aan)voelen… Parafrase met “hebben” (soms ook met “zijn”) Complement: meestal adjectief of VzC Vb. Die kaas ruikt {naar schimmel}. / Ze ruikt {afschuwelijk}. Absoluut gebruik niet-neutraal Vb. Dat smáákt! Hoofdstuk 11: Het adverbiale complement 11.1 WAT? = inherent zinsdeel = sluit aan op de ww-betekenis Twee types: 1) Type dat deel uitmaakt van de valentie van het ww 2) Type dat als resultatief complement met het ww verbonden is Noemt geen medespeler (>< objecten) Noemt geen attribuut van een subject- of object-medespeler (>< predicatieve complement) Antwoordt niet of “wie?” of “wat?”, maar wel op “waar?”, “wanneer?” of “hoe?” Meestal opgebouwd rond een bijwoord, een adverbiaal gebruikt adjectief of een voor- of achterzetselconstituent Twee soorten: 1) Locatieve complementen (soms ook temporeel) 2) Wijzecomplementen 11.2 LOCATIEF COMPLEMENT 11.2.1 WAT? Na: in, op, naast, achter, naar, onder… Noodzakelijk? Ja complement Vb. Mijn broer bevindt zich in de badkamer. Niet afsplitsbaar: vb. *Mijn broer bevindt zich, en wel in de badkamer. Nee satelliet Vb. Mijn broer is uitgegleden in de badkamer. Ook locatieve complementen die het resultaat noemen van een door het ww genoemde activiteit Vb. Ik joeg mijn broer de badkamer uit. 11.2.2 PREDIKATEN MET LOCATIEF COMPLEMENT Locatieve predikaten 28 Statisch (locatie van het subject): Vb. zijn (= zich bevinden), blijven, zich bevinden, zich ophouden, zitten, liggen, hangen, staan steken, wonen, leven, vertoeven, verblijven, logeren… Dynamisch: 1 medespeler (locatie van het subject) Vb. komen, gaan, zich begeven, verschijnen, verdwijnen, belanden, terechtkomen, lopen, rennen, hollen, strompelen, sukkelen… “Gaan” kan wegvallen adverbiaal complement kan aansluiten op bv. een modaal ww Vb. Er moest een gezant <naar Belgrado>. 2 medespelers (locatie van het object) Vb. parkeren, stationeren, zetten, leggen, steken, sturen… Situering kan ook temporeel zijn! Niet-locatieve predikaten = resultatieve aanvulling waarbij een bepaalde locatie aan een bepaald subject wordt toegekend Vb. Hij is (eindelijk) <uit die kelder>. Vb. Je bent blijkbaar toch <uit die kelder> geraakt. Subject van de verkorte predicatie kan samenvallen met het DO object-complement Vb. Hoe heb je haar <<uit die kelder>> gekregen? Vb. Ze joegen hem <<de stad uit>>. 11.2.3 VALENTIEVERSCHIJNSELEN Rangverhoging Adverbiale complementen kunnen aansluiten bij niet-verbale predikaten (bv. adjectief in gezegde-positie) Vb. Pieter is [afkomstig] <van Brugge>. Rangverhoging: vb. Pieter is [<van Brugge>]. Absoluut gebruik van het ww Absoluut gebruikt = complement wordt geïmpliceerd Vb. Doe jij wat wat je wilt, maar ik blijf. (<waar ik ben>) Vb. Ik ga niet. (<naar Parijs>) Predikaatvorming Resultatieve complementen + ww kunnen samengesteld predikaat vormen Vb. iemand <<de stad uit>> jagen Vaak: figuurlijke betekenis 11.2.4 ONDERSCHEIDINGSCRITERIA: LOCATIEF COMPLEMENT GEZEGDE 1) Vervangingsproef Ww bij locatief complement (vaak een VzC) is vervangbaar >< gezegde (vb. “in de zevende hemel”) 2) Verwijzingsproeven Kan naar verwezen worden met “daar/waar” en “er” (of “dan/wanneer” indien temporeel) >< gezegde: “dat/wat”, “het” Vb. Frans is in de tuin, maar of Ans er ook is? >< Ans is in de wolken, maar Frans is dat niet. 11.3 WIJZECOMPLEMENT 11.3.1 WAT? 29 Beantwoordt “hoe?”-vraag Vb. Hij gedraagt zich <voorbeeldig>. / Ze bejegenden hem <heel voorkomend>. Soms: alternatief voor locatief complement: Vb. Ze zit <rechtop>. / Jullie wonen <erg groot>. 11.3.2 REGERENDE PREDIKATEN Ww’en die een wijzecomplement nemen ~ toestand, gesteldheid, verloop van een proces, gedrag, bejegening, normconformiteit, etc. Vb. het … stellen, het … maken, zich gedragen, behandelen, besteden, passen, zitten, staan (“passen”), bekken, in de mond liggen, gaan (“vlotten”), verlopen, aflopen… Vb. Zij besteedt haar geld <goed>. / <Hoe> zit het? Complement als gevolg van valentiewijziging: Ww’en die geen wijzecomplement in hun valentie hebben, kunnen dankzij een kwalificerende aanvulling het onderwerp worden van een valentiewijziging aanvullig wordt onmisbaar (= complement-karakter) Vb. Die weg rijdt <heel zacht>. (eigenlijk WORDT er OP die weg gereden) 11.3.3 ABSOLUUT GEBRUIK Niet-neutrale lezing Vb. Die jas staat je. Hoofdstuk 12: De satellieten 12.1 WAT? Satelliet = zinsdeel dat tot de periferie van de zin behoort Voegt aspecten toe die de SvZ preciseren; maar optreden ervan wordt niet bepaald door de ww-betekenis of de ww-valentie ~ BWB, BVG Periferie >< centrale gedeelte (= zinskern: ZR + argumenten + complementen) Tweedeling: Satellieten die over een medespeler prediceren = predicatief Satellieten die rechtstreeks op het ww of de zinspredicatie betrekking hebben (adverbiaal) Bevraagbaar door gerichte, “objectieve” vragen als “waar?”, “wanneer?”… 12.2 COMPLEMENT SATELLIET Gelijkenis: adverbiale karakter Dezelfde vragen kunnen gesteld worden Ze maken gebruik van dezelfde vormcategorieën: VzC’en, adverbiale adj’en, bijwoorden Syntactisch onderscheid? proeven Satellieten zijn weglaatbaar Satellieten zijn afsplitsbaar Afstands- en achterveldplaatsing zijn normaliter goed mogelijk 1) Weglatingsproef Complement = niet zomaar weglaatbaar Zelfs bij absoluut gebruik wordt het geïmpliceerd of verandert de betekenis Vb. Mia woont al drie jaar <in Brussel>. *Mia woont al drie jaar. Vb. Behandel de dieren <met zachtheid>. Behandel de dieren. (andere lezing) 30 Satelliet Vb. Mia heeft in Brussel een appartement gehuurd. Mia heeft een appartement gehuurd. 2) Plaatsingsproeven VzC als satelliet heeft grote vrijheid van plaatsing Vb. Mia (heeft)pv in Brussel in juli een appartement GEHUURD. Mia (heeft)pv in juli in Brussel een appartement GEHUURD. In Brussel (heeft)pv Mia in juli een appartement GEHUURD. Mia (heeft)pv in juli een appartement GEHUURD in Brussel. VzC als complement heeft kleinere vrijheid: afstandsplaatsing maakt verschil duidelijk Vb. Mia (is)pv in juli naar Brussel GETROKKEN. *Mia (is)pv in juli GETROKKEN naar Brussel. *Mia (is)pv naar Brussel in juli GETROKKEN. Tweederangscomplementen hebben hier minder last van; wanneer ze rangverhoging ondergaan, verliezen ze die vrijheid opnieuw Toevoeging van prefix aan het ww kan er ook voor zorgen dat het richtingscomplement zich als tweederangs gaat gedragen 3) Afsplitsingspoef Kunnen afgesplitst worden tot een aparte nevengeschikte constructie ingeleid door “en wel” of “en doet dat” Vb. Magda zat op het balkon, en wel met een ijsje. (satelliet) Maar: *Magda zat met een ijsje, en wel op het balkon. (complement) 12.3 EEN PREDICERENDE SATELLIET: DE BEPALING VAN GESTELDHEID 12.3.1 PREDIKAAT IN EEN VERKORTE PREDICATIE Bepaling van gesteldheid Predicerend: ze preciseert de SvZ door een attribuut/activiteit van een medespeler weer te geven Bij het subject: Vb. Opgewonden kwam Hannah (Subject) binnengestormd. Parafrase: Hannah (Su) kwam binnengestormd en Hannah (Su) was opgewonden. Vb. Hij (Subject) is erg streng als leraar. Parafrase: Hij (Su) is erg streng en hij (Su) is leraar. Bij het object: Vb. Moeder legde de lakens schoon in de kast. Parafrase: Moeder legde de lakens in de kast en de lakens waren schoon. Vb. Als kind gaven de buren mij altijd snoep. 12.3.2 HERKENNINGSTECHNIEKEN Te onderscheiden van predicerende complementen, predicerende nabepalingen en zuiver abverbiale satelliet-types 1) Afsplitsingsproef (>< predicatief complemen) BvG staat los van van wat door het ww genoemd wordt Vb. M. legde de lakens schoon in de kast. M. legde de lakens in de kast, en wel schoon. >< M. waste de lakens schoon. *M. waste de lakens, en wel schoon. 2) Vooropplaatsingsproef (>< predicerende nabepaling) Pred. nabepaling kan niet vooropgeplaatst worden Vb. Een kind, ongeveer tien jaar oud, belde aan. *Ongeveer tien jaar oud belde een kind aan. 31 3) Nominaliseringsproef (>< adverbiale satelliet van wijze) Nominalisering van BvG adj niet verbogen Vb. V. legde de lakens schoon in de kast. het schoon (*schone) leggen van de lakens Nominalisering van adv.sat. adj verbogen! Vb. V. legde de lakens snel in de kast. het snelle (*snel) leggen van de lakens 4) Determinatorproef (>< adverbiale satelliet van vergelijking) Als: dubbelzinnig: 1) toestand gevolgd door predicatief te interpreteren NC krijgt geen determinator Vb. Hij is streng als leraar. (hoedanigheid; hij is leraar) 2) vergelijking (zoals) gevolgd door referentieel gebruikte NC krijgt dus determinator Vb. Hij is streng als een leraar. (vergelijking; hij is zoals een leraar) 12.4 ADVERBIALE SATELLIETBEPALINGEN “Bijwoordelijke bepaling” Zegt binnen een bepaalde SvZ iets over de handeling, het gebeuren of de situatie zoals die vnl. door het ww wordt uitgedrukt Volgende indeling is enkel indicatief 12.4.1 KWALIFICEREND Beschrijven de aard van de stand van zaken; geven nadere kwalificatie van handeling 1) Hoedanigheid / wijze (hoe? op wat voor manier?) Vb. Piet was ijverig aan het studeren. / De guerrillero stierf ellendig. 2) Middel (waarmee? hoe? met behulp waarvan? door middel waarvan?) Vb. Met zo’n bot mes kun je niet snijden. 12.4.2 KWANTIFICEREND Specificeren een graad van hoeveelheid waardoor de SvZ gekenmerkd wordt 1) Graad (in welke mate? hoezeer?) Vb. Hij heeft zich daar toen heel erg voor geschaamd. 2) Frequentie (hoe vaak?) Vb. Ze heeft zeker drie keer gebeld. / Hij is dikwijls niet komen opdagen. 3) Tijdsduur (hoe lang?) Vb. Zij blijft hier een paar weken. / Kun je dat heel even voor me vasthouden? 12.4.3 SITUERENDE Situeren een SvZ in de ruimte (lokaal) of in de tijd (temporeel) 1) Plaats (waar?) Vb. Hij heeft in de tijd zitten studeren. 2) Tijd(stip) (wanneer?) Vb. Die eerste dag had hij niet veel zin om te praten. 12.4.4 CIRCONSTANTIEEL Noemen en omstandigheid waarmee de SvZ gepaard gaat 1) Neutraal (onder welke omstandigheden?) Vb. Ze gingen wandelen bij heldere maan. Bepaling van begeleiding: vb. Zij is met/zonder haar vriend naar de film geweest. 2) Causaal: oorzaak (waardoor?) en reden (waarom?) 32 Vb. Wegens die overtreding slingerde de agent hem op de bon. 3) Finaal: doel of bestemming (waartoe? waarvoor?) Vb. Ik zal maar zwijgen om de lieve vrede. 4) Conditioneel: voorwaarde (onder welke voorwaarde?) Vb. Bij voldoende belangstelling gaan we ermee door. 5) Gevolgaanduidend (met welk gevolg?) Vb. Tot ieders verbazing zei Magda dat luidop. 6) Concessief: toegeving (ondanks wat?) Vb. Ondanks het slechte weer waren er heel wat bezoekers. 12.4.5 BEPERKEND Noemen een beperking; bakenen het terrein af waarop de uitspraak van toepassing is Vb. Qua vormgeving vind ik dat schilderij vrij geslaagd. / Dienaangaande kan ik u geen mededelingen doen. / Voor een beginneling doet hij het niet slecht. (norm) Hoofdstuk 13: De zinsmodificeerders 13.1 HET BEGRIP ‘ZINSMODIFICATIE’ Doel: SvZ in een breder kader plaatsen; de zender geeft een oordeel over hoe die SvZ past in het interpretatiekader van hemzelf, en/of in het gedeelde interpretatiekader van zender en ontvanger 13.2 MODIFICATIE VAN DE PREDICATIE 13.2.1 ZINSPOLARITEIT Uitdrukkingsmiddelen Polariteit: ‘ja’- en ‘neen’-polariteit, of open (in een vraag) Affirmatieve polariteit (positief) Standaard Meestal ongemarkeerd Negatieve polariteit = negatie Uitdrukkingsmogelijkheden: 1) Morfologische uitdrukkingswijze ‘On-‘ in adj of bw: onmogelijk, ondenkbaar… ‘N-‘ in vnw of vbw: niets, niemand, nooit, nergens… 2) Syntactische uitdrukkingswijze Attributief: Vb. Ik heb GEEN spinazie gegeven. / Ze wil GEEN boek lezen. Adverbiaal: Vb. Ik heb dat boek NIET gelezen. / Zoiets zou ik NOOIT doen. Versterkte negatie: nooit, geenszins, helemaal niet… Propositie = optelsom van predicatie + polariteit Negatiepartikel Negatiepartikel ‘niet’ = variabel qua plaatsing 1) Komt vaak als zinspartikel voor; heeft betrekking op zinspredikaat (ev. met complementen) = globale negatie Vb. De kapitein is niet teruggekeerd. / Ik heb niet aan die mogelijkheid gedacht. 2) Komt ook voor als focuspartikel dat aan een bepaalde constituent vastgehecht kan worden extra beklemtoning + negatiepartikel als kopbepaling = lokale negatie 33 Vb. Niét de kapitein is teruggekeerd, maar wél de lichtmatroos. 1ZDP: [niet + Focus] = één constituent 13.2.2 EVALUATIE = erg vergelijkbaar met polariteit Verschil: evaluatie is optioneel (>< polariteit in elke mededelende zin) Gebeurt: 1) d.m.v. semantische partikels: oordeelspartikels Illustratieve lijst: Aspectueel: al, reeds, nog + negatiepartikel: nog niet, niet meer + restrictie: nog maar, pas Restrictief: maar, enkel, alleen, alleen maar Additief: ook, zelfs + negatie van ‘zelfs’: niet eens Preciserend: net, juist, precies, uitgerekend Benaderend: bijna, vrijwel, nagenoeg 2) globaal of lokaal Vb. Frank is thuis. (= neutraal) Frank is al thuis. Gemodificeerd; globaal Thuiskomst was verwacht + thuiskomst vond plaats evaluatief effect: thuiskomst was vroeger dan verwacht Frank is nog niet thuis. Gemodificeerd; contrasteerbaar met “al thuis”; globaal Thuiskomst is verwacht + thuiskomst vond nog niet plaats evaluatief effect: thuiskomst is later dan verwacht Frank was #al om drie uur# thuis. / #Al om drie uur# was Frank thuis. / #Jan alleen# heb ik te woord gestaan. / … Lokaal gebruikt; geïntegreerd in een andere constituent 13.3 MODIFICATIE VAN DE PROPOSITIE 13.3.1 MODALITEIT = Verhouding waarin, naar het oordeel van de spreker, de inhoud van de propositie staat tot de werkelijkheid 1) Epistemische modaliteit Noodzaak en mogelijkheid: vormen in het epistemische (‘weten’) vlak de maatstaf waaraan de zender zijn propositie afmeet om zijn graad van zekerheid te laten blijken Vb. Hij is stellig / zeker weer te laat. Modaliteit: stelligheid, twijfel wordt uitgesloten Vb. Misschien is hij ziek. Modaliteit: logische mogelijkheid Vb. Ze was waarschijnlijk afwezig. Modaliteit: sterk vermoeden, maar alternatief is niet helemaal uitgesloten Wendingen voor epistemische modaliteit: 1) Zekerheid Vb. beslist, zeker, ongetwijfeld, echt, stelling, heus, werkelijk, natuurlijk, uiteraard… 2) Mogelijkheid Vb. wellicht, misschien, mogelijk, denkelijk, vermoedelijk, waarschijnlijk, allicht… 34 2) Evidentiële modaliteit Modale restrictie op het argument van de zender t.o.v. het werkelijkheidsgehalte van de propositie, door te verwijzen naar de bron van zijn kennis: 1) Manier waarop de SvZ zich aan hem voordoet Vb. blijkbaar, schijnbaar, kennelijk, naar het schijnt, naar verluidt… 2) Beoordelende instantie Vb. volgens mij/hem, naar mijn mening, naar mijn/hun gevoel… (vgl. “hedges” (T&T)) 3) Gevoelsmodaliteit Mogelijkheid, als in: hopelijk, naar ik vrees… Subjectieve reactie op een SvZ gesignaleerd in wendingen als: helaas, gelukkig, jammer genoeg, tot mijn spijt… 13.3.2 MODALE AANHEF: NEUTRAAL EN GEKLEURD Neutrale modale aanhef 1) Aanhef voor mededeling: Het is (niet) zo dat p. Vb. Het heeft gesneeuwd. Het is zo dat het gesneeuwd heeft. 2) Aanhef voor vraag: Is het zo dat p? Vb. Heeft het gesneeuwd? Is het zo dat het gesneeuwd heeft? Neutraal omdat hij weinig meer doet dan het mededelende of vragende karakter van de taalhandeling aangeeft Bevat wel info over polariteit Gekleurde modale aanhef: de zinsmodificeerder-sjablone (ZM-sjablone) Neutrale modale aanhef ingekleurd met zekerheid/twijfel van zender Vb. Misschien heeft het gesneeuwd. Het is misschien zo dat het gesneeuwd heeft. Modale bepaling verschijnt in aanhef, omdat ze de hele propositie modificeert sjablone-proef Doordat polaire en modale bepalingen de hele propositie modificeren, heeft het wwtempus er geen vat op (= tempus-onafhankelijkheid) Kunnen alleen verbonden met het heden van de spreker! (want van hem gaat de modaliserende appreciatie uit) Vb. Hij HAD misschien/helaas een kater. Het IS misschien/helaas zo dat hij een kater HAD. (aanhef: ott + modale ZM) Onderscheidt modale bepalingen van temporele satellietbepalingen (in ruime zin) Vb. Gisteren HAD hij een enorme kater. Het WAS gisteren zo dat hij een enorme kater HAD. (aanhef: ovt + satelliet) Conclusie: sjabloneproef Proef om polaire en modale zinsmodificeerders te herkennen Het is X zo dat … p … X = pol/mod. ZM P = propositie Tempus van de eerste deelzin is altijd presens 13.3.3 ONDERSCHEIDINGSCRITERIA MODALE BEPALINGEN SATELLIETEN 1) Bevraagbaarheidsproef Niet bevraagbaar met een gerichte vraagwoord-vraag Vb. Jan komt misschien. *??? komt Jan? Misschien. >< satelliet: Jan komt morgen. Wanneer komt Jan? Morgen. 2) Sjabloneproef 35 13.4 MODIFICATIE VAN DE TAALHANDELING Schakeringen: Prosodische middelen: intonatie, zinsmelodie Syntactische middelen: pragmatische partikels Andere middelen die de expressiviteit bevorderen 13.4.1 PRAGMATISCHE PARTIKELS Taaluiting = illocutie Schakeringspartikels = kleine, onbeklemtoonbare maar expressieve woordjes waarmee de zender aan de ontvanger signaleert hoe de communicatieve strekking van de uiting opgevat moet worden Kenmerken: 1) Hebben een zekere autonomie in de zin, maar kunnen niet in hun eentje voor de pv geplaatst worden (want onbeklemtoonbaar) 2) Kunnen geen antwoord vormen op een vraagzin 3) Kunnen soms probleemloos op elkaar gestapeld worden (want voegen niets toe aan SvZ) 4) Interageren met de illucotieve zinstypes (mededelend, vragend, bevelend, wensend) Illustratieve lijst: Maar, eens, toch, dan wel (onbeklemtoond), nog, ook (in sommige betekenissen), even, maar eens, toch maar eens even, dan ook, dan maar… Vaak afkomstig van bijwoorden en oordeelspartikels; maar betekenis is verbleekt 13.4.2 DE ETHISCHE DATIEF Ethische datief van de eerste persoon (“me”) Enige plaats waar een objectvorm in de zinsmarge voorkomt Vb. Je bent me d’r ook eentje! / Dat zal me nogal een opschudding geven! 36