SV NL TAKU dimi

NEDERLANDSE TAALKUNDE I: TAALSYSTEEM
Index
Index ................................................................................................................................................................................................................. 1
Hoofdstuk I: Inleiding – Grammatica en betekenis............................................................................................................................... 2
1.1 Grammatica van een taal ................................................................................................................................................................ 2
1.2 Beschrijving en voorschrift ............................................................................................................................................................. 2
1.3 Grammatica en lexicon ................................................................................................................................................................... 2
1.4 Syntaxis en semantiek ...................................................................................................................................................................... 3
Deel 1: De componenten van de enkelvoudige zin .............................................................................................................................. 4
Hoofdstuk 2: Zinsontleiding ....................................................................................................................................................................... 4
2.1 De constituent ................................................................................................................................................................................... 4
2.2 Ontleding ............................................................................................................................................................................................ 5
2.3 De eenzinsdeelproef (1ZDP) ......................................................................................................................................................... 6
Hoofdstuk 3: De zinsrelator....................................................................................................................................................................... 6
3.1 De ‘spin’ in het relationele netwerk van de zin ........................................................................................................................ 6
3.2 Functionele en lexicale kern .......................................................................................................................................................... 6
3.3 Valentie ................................................................................................................................................................................................ 7
3.4 Relatietypes en semantische rollen .............................................................................................................................................. 9
Hoofdstuk 4: Het subject .......................................................................................................................................................................... 10
4.1 Wat? ................................................................................................................................................................................................... 10
4.2 Codering van geprivilegieerde relatie ........................................................................................................................................ 10
4.3 Opvulling van de subjectfunctie .................................................................................................................................................. 10
4.4 Herkenningstechnieken ................................................................................................................................................................. 11
4.5 Afwijking van het prototype......................................................................................................................................................... 11
4.6 Presentatieve zin met ‘er’ als presentatieperspectief ............................................................................................................ 12
Hoofdstuk 5: Perspectiefomkering ......................................................................................................................................................... 13
5.1 Passivering......................................................................................................................................................................................... 13
5.2 Receptivering ................................................................................................................................................................................... 14
5.3 De twee soorten perspectiefomkering ..................................................................................................................................... 15
5.4 Perifere medespelers ..................................................................................................................................................................... 15
Hoofdstuk 6: Nominale objecten ............................................................................................................................................................ 16
6.1 Object als niet-subject-medespeler............................................................................................................................................ 16
6.2 Direct object .................................................................................................................................................................................... 16
6.4 Oorzakelijk object .......................................................................................................................................................................... 19
Hoofdstuk 7: Het voorzetselobject ........................................................................................................................................................ 20
7.1 Wat? ................................................................................................................................................................................................... 20
7.2 Herkenningstechnieken ................................................................................................................................................................. 20
7.3 Het voorzetselobject bij samengestelde predikaten .............................................................................................................. 21
7.4 Twee types voorzetselobject ...................................................................................................................................................... 21
7.5 Predikaten met VzO ...................................................................................................................................................................... 21
Hoofdstuk 8: Het gezegde ........................................................................................................................................................................ 21
8.1 Wat? ................................................................................................................................................................................................... 22
8.2 Koppelwerkwoord ......................................................................................................................................................................... 22
8.3 Invulling van het gezegde............................................................................................................................................................... 22
8.4 Herkenningstechnieken voor het gezegde ............................................................................................................................... 23
Hoofdstuk 9: Het niet-copulatieve gezegde ......................................................................................................................................... 24
9.1 Wat? ................................................................................................................................................................................................... 24
9.2 Resultaats- en oordeelsgezegde .................................................................................................................................................. 24
9.3 Predikaten met object-gezegde ................................................................................................................................................... 24
9.4 Invulling van het object-gezegde ................................................................................................................................................. 24
9.5 Predikaatvorming ............................................................................................................................................................................ 25
9.6 Het niet-copulatieve subject-gezegde ........................................................................................................................................ 25
9.7 Volgordeverschijnselen ................................................................................................................................................................. 26
Hoofdstuk 10: Het specificerend complement .................................................................................................................................... 26
10.1 Wat? ................................................................................................................................................................................................. 26
10.2 Maatcomplement .......................................................................................................................................................................... 26
10.3 Naamcomplement ........................................................................................................................................................................ 27
10.4 Hoedanigheidscomplement ........................................................................................................................................................ 28
1
Hoofdstuk 11: Het adverbiale complement ......................................................................................................................................... 28
11.1 Wat? ................................................................................................................................................................................................. 28
11.2 Locatief complement ................................................................................................................................................................... 28
11.3 Wijzecomplement ........................................................................................................................................................................ 29
Hoofdstuk 12: De satellieten ................................................................................................................................................................... 30
12.1 Wat? ................................................................................................................................................................................................. 30
12.2 Complement  satelliet .............................................................................................................................................................. 30
12.3 Een predicerende satelliet: de bepaling van gesteldheid ..................................................................................................... 31
12.4 Adverbiale satellietbepalingen ................................................................................................................................................... 32
Hoofdstuk 13: De zinsmodificeerders ................................................................................................................................................... 33
13.1 Het begrip ‘zinsmodificatie’ ........................................................................................................................................................ 33
13.2 Modificatie van de predicatie ..................................................................................................................................................... 33
13.3 Modificatie van de propositie .................................................................................................................................................... 34
13.4 Modificatie van de taalhandeling ............................................................................................................................................... 36
Hoofdstuk I: Inleiding – Grammatica en betekenis
1.1 GRAMMATICA VAN EEN TAAL
1.1.1 TAAL


Talloze definities te geven
= een door mensen gebruikt communicatiemiddel, in zijn uiterlijke vorm bestaande uit een
verzameling zinnen, die dienen om uit te spreken over standen van zaken (SvZn) in de
werkelijkheid
 Drie facetten:
 Semantisch (betekenen): “stand van zaken”
 Syntactisch (combineren): “zinnen” = focus van dit boek
 Pragmatisch (handelen): “communicatiemiddel”
1.1.2 GRAMMATICA


= (m.b.t. de taalgebruiker) een geheel van regels die de taalvaardige taalgebruiker (deels
onbewust) hanteert bij het produceren van zinnen, m.a.w. een inwendig kennisbeeld
= (m.b.t. de taalbeschrijver) een inventaris van regels zoals die is opgemaakt door de
taalbeschrijver, en die als bedoeling heeft een zo nauwkeurig mogelijke weergave te bieden
van het inwendige kennisbeeld van de taalgebruiker, m.a.w. een uitwendige taalbeschrijving
1.2 BESCHRIJVING EN VOORSCHRIFT
1.2.1 BESCHRIJVING


Adequate taalbeschrijving biedt mogelijkheid om te onderscheiden wat grammaticaal en
wat ongrammaticaal (*) is; door beroep te doen op intuïties van moedertaalgebruiker (~
taalgevoel)
Ongrammaticaal = schendt regels van de inwendige grammatica
1.2.2 VOORSCHRIFT

Beschrijven (kan)  voorschrijven
1.3 GRAMMATICA EN LEXICON
1.3.1 LEXICON

Noodzaak aan een lexicon:
 Kennis van veel woorden
2



Capaciteit woorden met betekenis te verbinden
Capaciteit woorden te categoriseren (woordsoorten)
Kennis van vormeigenschappen (morfologie) en verbindingsmogelijkheden (valentie)
1.3.2 LEXICON EN GRAMMATICA

Basisschema dat het lexicon ons oplevert  projecteren op de te vormen zin  geeft
mogelijkheden/beperkingen ervan aan
 = valentieprincipe: voorspelt (on)grammaticaliteit
 Aantal specifieke opties per werkwoord voorgeprogrammeerd
1.3.3 WOORDSOORTEN
Categoriale kennis = lexicale kennis
 Categoriale kennis = kennis van de woordsoorten
 = essentieel om de lexicale kennis ten dienste te stellen van de grammatica
Overzicht van de woordsoorten
 Klassieke woordsoortenindeling (heeft beperkingen):
 Zelfstandig naamwoord (zn), substantief, nomen (N): vb. tafel, Gent
 Bijvoeglijk naamwoord (bn), adjectief (Adj): vb. rood, dronken
 Voornaamwoord (vnw)
 Zelfstandig vnw (zvn), pronomen: vb. ik, ons, wie
 Bijvoeglijk vnw (bvn), adnomen: vb. deze, zulke
 Lidwoord (lw), artikel: vb. de, het, een
 Bijwoord (bw), adverbium (Adv): vb. binnenkort, gauw
 Voorbijwoord (vbw): vb. hier, waarmee
 Partikel (prt): vb. al, dus
 Telwoord (tw), numerale
 Hoofdtelwoord (htw): vb. drie, hoeveel
 Rangtelwoord (rtw): vb. eerste, honderdste
 Werkwoord (ww), verbum (V)
 Zelfstandig ww (zww): vb. slapen, weglopen
 Koppelww (kww): vb. zijn, worden, blijven
 Hulpww (hww): vb. hebben, zijn, weten te
 [Bijzetsel], adpositie
 Voorzetsel (vz), prepositie: vb. aan, bij, af
 Achterzetsel (az), postpositie: vb. naartoe, vandaan
 Voegwoord (vw), conjunctie: vb. en, of, hoewel
 Tussenwerpsel (tsw), interjectie: vb. bah, hè, foei
1.4 SYNTAXIS EN SEMANTIEK
1.4.1 SYNTAXIS ALS STRUCTUURLEER


Syntaxis = som van alles wat te maken heeft met de verbinding en verbindbaarheid van
woorden tot welgevormde constituenten, en constituenten tot grammaticale zinnen
Middel: zinsontleding
1.4.2 SEMANTIEK ALS BETEKENISLEER

Semantisch bouwsel =
Syntactisch bouwsel =
stand van zaken (SvZ)
 leidt tot:
 representeert:
zin
3

Aan ‘betekenis’ zit conceptueel aspect (= mentale voorstelling van een
gebeurtenis/toestand) vast, maar ook een referentieel aspect (= zin verwijst naar feitelijke
of fictieve werkelijkheid
1.4.3 REFEREREN EN PREDICEREN






Prediceren = iets zeggen over iets = uitspraken doen over een referent
Predikaten = taalbouwsels die in de eerste plaats gebruikt worden om “iets te zeggen
over” of “te prediceren over” iets
 Vb. “De baby slaapt.”: pred. slapen zegt iets over ref. de baby
Scheidingslijn refereren/prediceren  verschil tussen de woordsoorten
Subject-predikaat-verbinding = kernstuk van een predicatie
 Vb. “De baby slaapt.”
Adjectief als predikaat = ook geschikt
 Vb. “De baby is moe.”
Woorden met predicerend functie hebben óók een refererende functie
1.4.4 SEMANTISCHE EIGENSCHAPPEN DIE LICHT WERPEN OP DE STRUCTUUR


Synonymie = verschijnsel dat zinnen met verschillende vorm toch dezelfde betekenis hebben
(= naar dezelfde SvZ refereren)
Homonymie = ambiguïteit = verschijnsel dat zinnen met dezelfde uiterlijke vorm toch een
verschillende betekenis hebben
 Lexicale homonymie:
 Vb. “An staat voor de bank”: 1) financiële instelling; 2) zitmeubel
 Syntactische homonymie: een tweevoudige ontleding is mogelijk
 Vb. “Wie verjoeg de hond?”: 1) wie = subject, de hond = DO; 2) wie = DO, de
hond = subject
Deel 1: De componenten van de enkelvoudige zin
Hoofdstuk 2: Zinsontleiding
2.1 DE CONSTITUENT
2.1.1 HET FENOMEEN


Informatie-eenheden opgebouwd volgens modulair systeem = elke module vormt een
bouwsteen voor een groter geheel
 Zin > constituenten > deelconstituenten
Constituenten zijn nevenschikbaar
2.1.2 TWEE CONSTITUENTENTYPES
Hiërarchische opbouw van constituenten in binnenbouw; iedere constituent legt ook link
naar buitenbouw
Nominale constituent
 NC
 = een patroon met een nomen of een zelfstandig pronomen als kern
 Verwijst naar ~ isoleerbare entiteit in de werkelijkheid (= referent van de NC)
 Bestaat uit:
 Kern: centraal in de beschrijving of aanduiding van de referent
 Indien pronomen: dan vallen referent-aanduiding en determinatie samen

4
Determinatie: element dat informatie geeft over het referentiële statuut van de
constituent
 Bepaalde determinator: zender wordt als reeds bekend beschouwd bij de
ontvanger ( de, die, het…)
 Onbepaalde determinator: referent heeft nog geen plaats in het mentale
‘adressenbestand’ (interpretatiedomein) van de ontvanger ( een)
Voorzetselconstituent
 Soms: extra relator vereist om de NC in te passen in het grotere verband: het voorzetsel
als subrelator
 Verschillende omstandigheden:
 Om een afhankelijkheidsrelatie t.o.v. een andere NC gestalte te geven
 Vb. “de jongen [met] zijn geruite pet”
 Om de relatie met bepaalde werkwoorden mogelijk te maken
 Vb. “twijfelen [aan] de juistheid”
 Om de relatie met de rest van de zin mogelijk te maken
 Vb. “gaan rusten [na] de middag”
 NC (relatum) + vz (relator) = voorzetselconstituent (VzC)

2.1.3 OVERZICHT VAN CONSTITUENTENTYPES







Nominale constituent:
 Met nomen als kern: NC
 Met pronomen als kern: ProNC
Adjectivische constituent (adjectief als kern): AdjC
Adverbiale constituent (adverbium als kern): AdvC
Telwoordconstituent (telwoord als kern): TwC
Verbale constituent (werkwoord als kern): VC
Voorzetselconstituent (voorzetsel als relator): VzC
Voegwoordconstituent (voegwoord als relator): VwC
2.2 ONTLEDING
2.2.1 ONTLEDING IN ZINSDELEN



Zinsontleding: gegrond op de mogelijkheid een oneindig aantal concrete woordcombinatie
af te beelden op relationele patronen samengesteld uit een eindig aantal combinatorische
“functies” (= structurele plaats die elk onderdeel heeft in de relationele opbouw van het
geheel)
Op zinsniveau worden meeste functies in verband gebracht met het zinswerkwoord
 Indien andere (hulp)werkwoord(en) aanwezig: °zinsrelator
Uniciteitsprincipe = in principe komt ieder type slechts één keer voor in een zin
2.2.2 ONTLEDING IN ZINSDEELSTUKKEN

Functies binnen een constituent kunnen gedefinieerd m.b.t. het kernwoord op dat niveau
2.2.3 DE PARADIGMATISCHE EN DE SYNTAGMATISCHE AS


Relatie als sleutelbegrip in zins(deel)ontleding: ieder betekenisvol onderdeel staat met
zowel de andere onderdelen als het geheel in verband
Ontleding begint bij syntactische functie = precieze relationele statuut van een specifiek
zinsonderdeel; a.d.h.v. proeven
 Basisprocedures voor proeven gaan uit van variatie op para- en syntagmatische assen:
 Syntagmatische as (syntagma) = onderling verplaatsen van zinsdelen
5

Paradygmatische as (paradigma) = vervangen, weglaten of uitbreiden van/met
zinsdelen
2.3 DE EENZINSDEELPROEF (1ZDP)
2.3.1 DE EIGENSCHAP



In zelfstandige mededelende zinnen: PV op tweede zinsplaats
Eén constituent (die zinsdeel is; en geen zinsdeelstuk mag zijn) gaat vooraf aan PV
Vooropplaatsing (topicalisatie) kan zo dubbelzinnigheid bij syntactische homonymie
uitsluiten ( eenzinsdeelproef (1ZDP))
2.3.2 DE PROEF


Uitgangssituatie: onzekerheid over of een zinsonderdeel wel of geen autonoom zinsdeel is
Mogelijke redenen voor falen 1ZDP:
 1) Het zinsonderdeel is niet autonoom
 2) Het kan niet in die prominente positie staan (geldt meestal voor onbeklemtoonbare
woorden/constituenten)
 Vb. *Me heeft ze niet gezien. (maar: “Mij heeft ze niet gezien.”)
 3) Het is meer dan één zinsdeel
Hoofdstuk 3: De zinsrelator
3.1 DE ‘SPIN’ IN HET RELATIONELE NETWERK VAN DE ZIN


Zinswerkwoord = ww dat centraal staat in de beschrijving van de SvZ
Zinsrelator = zinsww met één of meer hulpwerkwoorden
= centrale element
 Voldoet aan twee vereisten in een enkelvoudige zin:
 1) Moet bij machte zijn de band met het subject te leggen
  In NL: vormelijke aanduiding (werkwoordsvervoeging)
 Persoonsvorm (pv) = werkwoordsvorm die verbinding legt met het subject
en drager is van tijdsaanduiding, persoon en getal
 Valt samen met zinsww als er maar 1 ww is
 Wanneer er minstens 2 ww’en zijn, vallen pv en zinsww nooit samen; ze
vormen elk een kern op een eind van elkaar:
 Functionele kern = rond pv (vooraan)
 Lexicale kern = rond zinsww (achteraan)
 Congruentie = overeenkomst Subject-pv
 2) Moet de band met andere zinsdelen kunnen verzorgen
  In NL: lexicale voorziening (zinswerkwoord)
3.2 FUNCTIONELE EN LEXICALE KERN
3.2.1 FUNCTIONELE KERN: DE PV
 Drager van veel informatie door zijn vorm en plaatsing
Gepriviligieerde relatie met het subject
 1) vorm: congruentie
 2) plaats: pv en zinsww meestal van elkaar verwijderd
 3) parallellisme: één persoonsvorm per zinsrelator
Tempus
6
 vorm: pv is drager van elementaire temporele informatie (tijd)
Zinstype
 plaats: plaats van de pv laat ons toe onderscheid te maken tusen ja/neen-vragen en
mededelende zinnen
3.2.2 LEXICALE KERN: HET ZINSWERKWOORD




Even onmisbaar
Als er meerdere werkwoorden zijn, staat het zinsww in een niet-vervoegde of nominale
vorm: infinitief of deelwoord (met aanvulling van een hulpww)
Niet-ww’e elementen in de zinsrelator:
 1) eerste deel van een scheidbaar samengesteld ww
 2) deel van een werkwoordelijke uitdrukking (vb. het ervan nemen, op de vlucht slaan)
 3) reflexief zvn (pronomen) als deel van een vast reflexieve verbinding (vb. zich
schamen)
Drager van valentie
3.2.3 PLAATS VAN DE TWEE KERNEN



Functionele kern: eerste of tweede zinsplaats
 Als zinsww en pv samenvallen, gaat er een voorveld aan vooraf (= ww op tweede
zinsplaats)
Niet-vervoegde werkwoordsvormen: laatste of voorlaatste zinsplaats (= V-plaats)
 Achterveld = wat na V-plaats komt
Tangconstructie: [voorveld] [pv] [middenveld] [V-plaats] [achterveld]
3.3 VALENTIE
3.3.1 SOORTEN
Medespelervalentie
 Valentie = hoeveel medespelers/participanten het ww oproept
 Medespeler = een iemand/iets die/dat (re)actief betrokken is bij het gebeuren
 1) Avalente ww’en: geen medespelers
 Vb. het regent
 2) Monovalente ww’en: één medespeler
 Vb. IEMAND slaapt
 3) Divalente ww’en: twee medespelers
 Vb. IEMAND hoopt op IETS
 4) Trivalente ww’en: drie medespelers
 Vb. IEMAND geeft IEMAND IETS, IEMAND is het met IEMAND over IETS eens
 Belang voor transitiviteit:
 Transitieve werkwoorden (vb. opeten) hebben een DO nodig (dus: een medespeler,
naast het subject)
 Intransitieve werkwoorden (vb. verdwijnen) nemen geen DO
 Ditransitieve werkwoorden nemen zowel DO als IO (dus: twee medespelers naast
subject)
Andere soorten van valentie: het opgeroepene is geen medespeler
 Een aantal werkwoorden hebben nood aan een aanvulling die geen medespeler toevoegt,
maar wel:
 1) een reeds aanwezige medespeler nader kwalificeert (= een kenmerk toekennen;
kenmerk-valentie)
7
Vb. koppelwerkwoorden zijn, worden, blijven
 Vb. Jaap is [verstandig].
2) nadere informatie heeft over een inherent aspect van de ww-betekenis (plaats,
hoedanigheid, e.d.)
 Vb. zich bevinden (+ plaats), zich begeven (+ richting)
 Vb. Fred bevindt zich [in Parijs].


3.3.2 VALENTIESCHEMA


Iedere moedertaalspreker kan in zijn eigen lexicon de valentie van een ww nagaan
Valentieschema = modelzin van ww met aanvullingen
 Vb. IEMAND zoekt IEMAND/IETS (= divalent)
3.3.3 INGREPEN IN DE VALENTIE
Valentiereductie
 Bij sommige transitieve ww’en
 Pseudotransitieve ww’en = transitief (qua lexicale valentie), maar DO kan
ongespecifieerd blijven ( lijkt intransitief)
 DO blijft onuitgedrukt; maar wordt wel geïmpliceerd = absoluut gebruik
 Vb. Opa leest de krant.
Opa leest (iets) nog zonder bril.
 Ook mogelijk met niet-medespeler als complement
 Vb. Ik ga naar Parijs. (= richtingscomplement)
Ga jij? Ik ga niet (naar Parijs).
 Maar: soms heeft ww meerdere betekenissen (transitieve en intransitieve)
  valentiereductie!
 Vb. Bert breekt de vaas. (= kapotmaken)
De vaas breekt. (= kapotgaan)
Valentie-uitbreiding
 Bij intransitieve ww’en
 Typisch geval: toegevoegde object geeft een bijkomende precisering van een element dat al
in de ww-betekenis vervat zat (= inwendig object)
 Vb. “slaap” zit al in ww “slapen”
 Vandaar: *Zij sliep een slaap.
 Vb. Zij sliep de slaap der rechtvaardigen.
Zij stierf een zachte dood.
 = valentie-uitbreiding door precisering
 = transitief gebruikt
 Ook bij avalente ww’en
 Vb. Het regende pijpenstelen.
3.3.4 HET “ERVEN” VAN VALENTIE


Enkelvoudige predikaten = ww’en die uit zichzelf van voldoende betekenis voorzien zijn om
de nodige argumenten op te roepen
 Vb. slapen (mono), slaan (di), verwijten (tri)
Samengestelde predikaat = combinatie van het zinsww met andere elementen die
medespelers oproepen
 “Erft” de valenties van zijn onderdelen
 1) Niet-verbaal complement bij ww
 Vb. Magda is gek op slaatjes.
 “gek” brengt een eigen complement mee: VzC “op [slaatjes]”
8

2) Verbaal complement bij ww
 Vb. ww “afnemen” = monovalent
“doen afnemen” = divalent (“doen” = causatief (hulp)ww)
3.4 RELATIETYPES EN SEMANTISCHE ROLLEN


Aard van de relatie?
Welke semantische rollen nemen medespelers in in de SvZ?
 = kwalitatieve valentie
3.4.1 ROLLEN





Agens = controlerende instantie van wie de handeling uitgaat, initiatiefnemer
 Vb. Magda kijkt toe.
Patiens = instantie aan wie de handeling zich voordoet, zonder er controle over te hebben
 Vb. Magda verwent haar studenten.
Bron = uitgangspunt van een overdracht/transactie
 Vb. Kaat geeft haar pen weg.
Doel = eindpunt van een overdracht of transactie (= Recipiens)
 Vb. Joeri verkocht me zijn Stanley Kubrick-collectie.
Bron en Doel kunnen ook locatieve interpretatie krijgen
 Vb. Magda vertrekt naar Brugge.
3.4.2 RELATIETYPES




1) Met Agens of Patiens als subject
 Actitieve ww’en (handelingsww) = ww’en die noodzakelijk een Agens oproepen
 Een ‘doen’ dat gestuurd wordt door een controlerende instantie:
 Imperatieven: vb. Tennis nog maar wat!
 Complement van ww’en als beloven: vb. Hij beloofde niets te breken.
 Passissieve ww’en (onderga-ww) = ww’en die een Patiens als subject hebben
 Er is geen Agens
 Vb. De groenten (= Patiens) branden aan.
2) Presenteren van argumenten
 Presentatieve ww’en = ww’en waardoor argumenten worden ‘gepresenteerd’, in relatie
tot zichzelf of tot andere argumenten
 Geven te kennen:
 1) dat de medespelers aan-/afwezig zijn (monovalent)
 Vb. overblijven, ontbreken, verschijnen, ontstaan, verdwijnen
 2) dat er tussen de medespelers (of: medespelers en kenmerk) een relatie
bestaat, zonder dat de ene medespeler op de andere inwerkt (divalent)
 Vb. hebben, omvatten, kosten, betekenen
3) De argumenten zijn locaties
 Locatieve ww’en = ww’en die te maken hebben met de onderlinge plaats van twee
entiteiten
 Vb. ontmoeten, naderen
 Drie soorten:
 Actitief: vb. benaderen, halen, brengen
 Passissief: vb. naderen
 Presentatief: vb. zich bevinden, zitten
4) Met Bron of Doel als subject
 Veel trivalente ww’en kunnen gekarakteriseerd worden als overdrachtswerkwoorden,
volgens het model (A) bezorgt (B) (C).
9
Veel variaties!
Als het een transfer van informatie is, is het een taalhandelingsww
(communicatieww)
 Vb. (A) belde (B) (C) door.
 Verschillende perspectieven:
 1) overdracht vindt plaats of vindt niet plaats
 Vb. Magda vertelde mij het nieuws. / Magda verzweeg ons het nieuws.
 2) actieve subject-medespeler speelt de Bron- of Doel-rol
 Vb. Magda stopte ons wat geld toe. / Magda nam mij wat geld af.
 3) subject-medespeler is actief of niet-actief (Recipiens)
 Vb. Recipiens: Ik (Recipiens) krijg nog geld van Magda.
Overzicht met predikatenlijst:
 Su = Agens = Bron
 Overdracht
 Datieve ww’en (vb. geven, meedelen)
 Niet-overdracht
 Antidatieve ww’en (vb. verzwijgen)
 Su = Agens = Doel
 Privatieve ww’en (vb. ontnemen, afnemen)
 Su = Recipiens (= Doel)
 Receptieve ww’en (vb. ontvangen)



Hoofdstuk 4: Het subject
4.1 WAT?

Subject heeft geprivilegieerde relatie met zinsrelator (= spilmedespeler)
4.2 CODERING VAN GEPRIVILEGIEERDE RELATIE

Geprivilegieerde relatie manifesteert zich vooral in de vorm (congruentie) en dan in de
plaatsing (nabij de pv-plaats)
 Bepaalde, menselijke NC’s die Agens-rol vervullen genieten een groter privilege
(= prototype subject)
4.3 OPVULLING VAN DE SUBJECTFUNCTIE
1) Een NC als subject
 Kern: zn, zvn of verzelfstandigde versie van een niet-zelfstandig woord (vb. “de onze”)
 Vb. De lucht was vol geluiden.
2) Meer of minder genominaliseerde werkwoorden als subject
 Beweging als substantie voorgesteld
 Vb. Het huilen stond hem nader dan het lachen.
 Vb. Baden is gezond. (want: Baden, DAT is gezond.)
3) Deelzinnen als subject
 Vb. Of zij dat zal doen, is nog zeer de vraag.
4) Leden van andere woordcategorieën in de subjectspositie (uitzonderlijk)
 Vb. Goedkoop is duurkoop. (adjectief)
 Vb. Weg is weg. (bijwoord)
 Vb. Flink gewaagd is half gewonnen. (voltooid deelwoord)
 Meestal: ellips
 Vb. (Wat) goedkoop (is), is duurkoop.
10
4.4 HERKENNINGSTECHNIEKEN
1) Naamvalsproef
 Vervang constituent door een pers. voornaamwoord (= vervangingsproef) en kijk naar de
naamval (Subject = nominatief)
 Vb. Karel woog 80 kilo.
  Hij woog 80 kilo.
  *Hem woog 80 kilo.
2) Congruentieproef
 Vervang constituenten door een vorm met een ander persoon/getal (= vervangingsproef)
en kijk naar de congruentie (Subject bepaalt congruentie)
 Vb. Jan bouwt een huis.
  Jan en Magda bouwen een huis. / *Jan en Magda bouwt een huis.
  Jan bouwt huizen. / *Jan bouwen huizen.
3) Volgordeproef
 In geval van dubbelzinnigheid bij de congruentie of concurrentie tussen twee in aanmerking
komende NC’s
 Giet zin in volgordepatroon waarbij beide NC’s op de pv volgen (eerste NC heeft
subjectsfunctie)
 Vb. De leerlingen kijken de leraar op de vingers.
  Kijken de leeringen de leraar op de vingers?
  *Kijken de leraar de leerlingen op de vingers?
4) Passiveringsproef
 Subject van de actieve zin wordt door-constituent in de eraan beantwoordende passieve
zin (= omvormingsproef)
 Vb. De leerlingen kijken de leraar op de vingers.
  De leraar wordt door de leerlingen op de vingers gekeken.
5) Nominaliseringsproef
 Idem passiveringsproef
 Vb.  Het op de vingers kijken (van de leraar) door de leerlingen.
 Geldt niet voor monovalente ww’en! (vb. Het janken van de hond.)
6) Wie/wat-proef: vraagzin en pseudogekloofde zin
 = geen herkenningsproef voor het subject, maar wel voor een medespeler (tenzij er maar
één medespeler is  medespeler = subject)
 Pseudogekloofde zin
 Vb. Wie (er) slaapt, is Magda.
 ~ zelfde waarde als vraag/antwoord-proef
4.5 AFWIJKING VAN HET PROTOTYPE
4.5.1 LOOS SUBJECT


Normaal: subject = NC die naar medespeler verwijst (semantisch: referent; structureel:
congruentieregelaar)
Loos subject (‘het’ of ‘dat’): enkel structureel (congruentieregelaar); refereert dus niet naar
referent in SvZ
 Sluit aan op predikaten die een gesteldheid van een situatie noemen
 O.a. predikaten die loos subject vragen: vb. regenen, koud zijn, vroeg zijn
4.5.2 “DUBBEL” SUBJECT

Uniciteitsprincipe = eenzelfde functie komt nooit tweemaal per zin voor
 Maar: dubbel subject in “Het (Subject) staat me niet aan dat hij er niet bij is (Subject).”
11
  één referent (!)
Voorlopig subject
 Vb. Het staat me niet aan dat…
 Pronomen (= voorlopig subject ) verwijst naar een deelzin die later komt (= eigenlijke
subject)
 Eigenlijke subject wordt aan het einde geplaatst omdat het voorveld te lang zou worden
 Eigenlijke subject laat “adreskaartje” achter (voorlopig subject)
Herhalend of anticiperend subject
 Vb. Die nederlaag, die kan me niet deren. (< Die nederlaag? Die kan me niet deren)
 Verwijswoord “die” = herhalend subject
 “Die nederlaag” = aanloopsubject
 Vb. Die kan me niet deren, die nederlaag.
 Verwijswoord “die” = anticiperend subject
 “die nederlaag” = uitloopsubject
 Komt veel voor in spreektaal.
4.6 PRESENTATIEVE ZIN MET ‘ER’ ALS PRESENTATIEPERSPECTIEF
4.6.1 MEDESPELER WEG UIT PRESENTATIEPERSPECTIEF


Spilmedespeler kan op lijken te gaan in predicatie
 Vb. Op de E17 heeft zich een ernstig ongeval voorgedaan.
Allerlei adverbiale elementen kunnen op die manier optreden als vervangend
interpretatiekader
4.6.2 NIET-REFERENTIEEL ‘ER’ ALS KADER






Rol kan overgenomen worden door niet-referentieel ‘er’ (of ‘d’r’ als informele variant)
 Vb. Er is iets mis met de computer.
Subject is meestal een onbepaalde NC (of een opsomming van bepaalde NC’s)
 Vb. Er woont een vreemde snuiter in dat optrekje.
 Vb. Verder waren er ook nog Magda, Joanna, Kate en de anderen.
 Vb. *Is er de dokter in de zaal?
Subject behoudt spilfunctie als congruentieregelaar (= getalssubject)
 Vb. Er kwam een onbekende vrouw op me af. / Er kwamen onbekende vrouwen…
Kan ook zonder subject
 Vb. Er wordt daar veel gelachen.
‘Er’-inversie = ‘er’ staat in inversiepositie
 Verplicht wanneer het subject uit een vraagwoord bestaat
 Vb. Wie is er toen op dat idee gekomen? / *Er is toen wie op dat idee gekomen?
‘Er’ heeft wat weg van prototypische subject, maar het is er geen omdat:
 1) het niet de typische vorm heeft (bijwoordelijk, i.p.v. naamwoordelijk)
 2) er geen sprake is van medespelerverwijzing
 3) ‘er’ niet congruentieregulerend werkt
4.6.3 PRESENTATIEVE CONSTRUCTIE



Presentatieve constructie = spilmedespeler wordt als nieuw/belangwekkend gepresenteerd
in de predicatie
‘Er’ heeft alleen syntactische functie als een niet-referentieel situatiekader (= presentatief)
Erg vaak met “zijn”
 Vb. Er is een gat in de emmer.
 Vb. Er is sprake van een nieuwe professor voor Nederlandse taalkunde.
12

Andere werkwoorden: zitten, staan, ontbreken, (binnen)komen, verdwijnen…
4.6.4 SAMENVAL MET ANDERE ‘ER’S

Kan samenvallen met:
 1) locatieve (plaatsaanduidende) ‘er’
 Vb. Ben je ook op Magda’s feestje geweest? Er was niet zoveel volk.
= locatief (Magda’s feestje) + presentatief
 2) ‘er’ als eerste lid van een voornaamwoordelijke bijwoord (vb. erop)
 Vb. Er is tot nu toe niemand achter gekomen.
= ‘erachter’ bevat ook presentatief ‘er’
 3) kwantitatieve of partitieve ‘er’
 Vb. In de kelder staan er nog enkele. (wijnflessen)
= partitief (aantal wijnflessen) + presentatief
4.6.5 PRESENTATIEF ‘ER’: VERSCHIL MET STRUCTURELE SUBJECTEN



Verschil met loos en voorlopig ‘er’: presentatief ‘er’ is géén subject
Verschil met loos-subject-constructie:
 1) ontleding: ‘het’ = subject; bij ‘er’ komt het (getals)subject later in de zin
 Vb. Het (subject) is (nog) geen tijd.
 Vb. Er is geen tijd (subject).
 2) na bepaalde ww’en (horen, zien, vinden, etc.) wordt het subject object voor een
infinitief
 Vb. Cécilia kwam. / Ik zag Cécilia komen.
 >< bij de loos-object-constructie valt de ‘er’ weg
 Vb. Het hagelt. / Ik hoor het hagelen.
Er komt iemand. / *Ik hoor er iemand komen. / Ik hoor iemand komen.
Verschil met de voorlopig-subject-constructie:
 Betekenisverschil:
 “Het wordt wel eens beweerd dat hij verlegen is.”
 “Er wordt wel eens beweerd dat hij verlegen is.”
 + gecursiveerde deel kan niet weggelaten worden in de tweede zin
Hoofdstuk 5: Perspectiefomkering
5.1 PASSIVERING
5.1.1 SUBJECT ALS MEDESPELERPERSPECTIEF


1) Transitieve en ditransitieve ww’en
 Medespeler met Patiens-rol vormt de invalshoek voor de presentatie en krijgt dus
subjectfunctie
 Passieve zinnen = dergelijke zinnen met een handelingsww waarbij de Patiens subject
wordt
 Vb. De trofee werd aan de voorzitter gegeven.
2) Intransitieve en pseudotransitieve ww’en
 Handeling/gebeuren staat centraal
  onpersoonlijk passief
 Afwezigheid van een Patiens
 Veronderstel meestal een menselijk Agens
 Vb. Er werd gelachen en gedanst.
13

Vb. Over die zaak werd niet meer gesproken (door Magda).
5.1.2 PASSIVERING EN HET LOT VAN PARTICIPANTEN
Aanpassing zinsrelator
 Zinsww neemt passief gedaante aan: passief deelwoord (= VD) + hulpww worden/zijn
 Vb.
Actief:
ruimt op
heeft opgeruimd
Passief:
wordt opgeruimd
is opgeruimd
Aanpassing participanten
 Eerste aanpassing
 Object wordt subject van de passieve zin
 Vb. Men wees mij de weg (object).  Mij werd de weg (subject) gewezen.
 Soms: IO (niet-Patiens) wordt subject van de passieve zin; alleen mogelijk bij zinsww’en
als verzoeken, aanraden, wijzen (op)
 Vb. Mij (ind. object) werd de weg gewezen.  Ik (subject) werd de weg gewezen.
 Tweede aanpassing
 Agens verliest zijn status als centrale participant
  passieve door-constituent (“volledige” passieve constructie); of:
  weggelaten (“onvolledige” passieve constructie)
 Redenen hiertoe:
 1) Agens-referent is onbekend
 2) Uit het verband of de situatie blijkt voldoende wie/wat bedoeld is
 3) Terughoudendheid (bv. beleefheid, bescheidenheid; vb. “door ons/mij”)
 4) Te algemeen of weinigzeggend (vb. “ze”, “men”)
5.1.3 VERBAND RELATIETYPE WW – PASSIVEERBAARHEID


Passiveerbaarheid hangt samen met het relatietype waartoe een ww behoort
Passiveerbaarheidsconditie = een ww is slechts passiveerbaar indien het een Agens oproept
 M.a.w.: alleen handelingsww’en zijn passiveerbaar!
 Vb. Oswald kreeg een vulpen.
 maar: *Een vulpen werd door Oswald gekregen. (receptief ww)
 Vb. Twee deelnemers bleven over.
 maar: *Door twee deelnemers werd overgebleven. (toestandsww)
 Vb. Jan ontmoette Magda op de verlaten kade.
 maar: *Magda werd door Jan ontmoet… (locatief ww zonder controlerende
instantie)
 maar…
”Onze correspondent werd benaderd door Magda” kan wel!
want: locatief ww met contolerende instantie
5.2 RECEPTIVERING
5.2.1 GRAMMATICAAL PROCÉDÉ

Bij trivalente ww’en van overdracht: Recipiens (= Doel-medespeler) wordt subject
 Vb. Braeckman stuurde Vermeersch een pakje toe.
 Vermeersch kreeg (van Braeckman) een pakje toegestuurd.
 1) toegevoegde ww is niet meer “worden” of “zijn”, maar “krijgen”
 2) Bron-medespeler verdwijnt uit het centrale blikveld
  van-constituent (“volledig”); of
  weggelaten (“onvolledig”)
14

3) passief deelwoord
5.2.2 RELATIE MET LEXICAAL PROCÉDÉ


Receptivering als lexicaal procédé: “krijgen”/”ontvangen” verplaatst een datief werkwoord
Vb. Mijn grootvader heeft mij dit uurwerk gegeven.
  *Ik heb dit uurwerk van mijn grootvader gegeven gekregen.
  Ik heb dit uurwerk van mijn grootvader gekregen.
5.3 DE TWEE SOORTEN PERSPECTIEFOMKERING



1) Patiens-promotie (= passivering)
2) Recipiens-promotie (= receptivering)
Vb. Men bood mij het voorzitterschap aan.
  Passivering: Mij werd het voorzitterschap aangeboden.
  Receptivering: Ik kreeg het voorzitterschap aangeboden.
5.4 PERIFERE MEDESPELERS
5.4.1 AGENS-OBJECT



Door-constituent in de passieve zin vertoont enkele kenmerken van constituenten in de
periferie (= zinslaag met elementen die niet door het zinsww opgeroepen worden en
waarvan de informatieve bijdrage minder essentieel is voor de representatie van de SvZ):
 1) weglaatbaarheid zonder ongrammaticaliteit/onvolledigheid te veroorzaken
 2) afsplitsbaarheid door een constructie van het type “en wel…”
 ~ vergelijkbaar met adverbiale tijdsaanduiding
Traditioneel als ‘handelend voorwerp’ (Agens-object) aangeduid, omdat:
 1) semantisch belangrijke medespeler
 2) ‘door’ is voorspelbaar op grond van de grammaticale constructie (passief) en maakt
er eigenlijk mee onderdeel van uit (>< tijdsbepaling)
 blijft Object
5.4.2 BRON-OBJECT
Van-constituent vertoont periferische kenmerken:
 1) weglaatbaarheid zonder ongrammaticaliteit/onvolledigheid te veroorzaken
 2) afsplitsbaarheid door een constructie van het type “en wel…”
Overzicht perspectiefomkering:
Passivering
Receptivering
Hulpww:
worden (zijn)
krijgen
Promotie tot Subject van: Patiens
Recipiens (= Doel)
Lot van oorspr. Subject:
Agens-subject 
Bron-subject 
Agens-object
Bron-object
Vorm van oorspr. Subject: door-constituent
van-consituent

5.4.3 HERKENNINGSTECHNIEKEN
1) Omzettingsproef
 Omzetting van passieve/receptieve naar actieve/datieve zinnen: agens-/bron-object wordt
subject
 Vb. Ik kreeg een pakje toegestuurd van je broer.  Je broer stuurde mij een pakje toe.
2) Weglaatbaarheid en afsplitsbaarheid
 Kunnen (normaal gezien) weggelaten/afgesplitst worden zonder ongrammaticaliteit te
15
veroorzaken
5.4.4 ‘DOOR’-CONSTITUENTEN IN ‘WORDEN’-ZINNEN

Niet elke door-constituent in een worden-zin kan als representant van een Agens
beschouwd worden:
 1) Het kan een zin met kww “worden” zijn  door-constituent geeft oorzaak, middel
of wijze aan
 2) Zin is wel passief, maar de door-constituent noemt geen Agens
 Vb. De spits werd vervangen door een libero.
“door een libero” is geen Agens, want:
 “De trainer (Agens) verving de spits door een libero.”
Hoofdstuk 6: Nominale objecten
6.1 OBJECT ALS NIET-SUBJECT-MEDESPELER



Nominale objecten = object-medespelers die met een simpele NC ingebed kunnen worden
met in het zinsverband
Omschreven objecten = object-medespelers die ook nog een voorzetsel nodig hebben
Object tegenover subject
 Gelijkenis met subject: referentie aan medespeler
 Reageren ook op wie/wat-proef
 Verschil met subject: naamval
 Alle objecten vereisen verbogen naamval als ze door een persoonlijk vnw worden
vervangen
6.2 DIRECT OBJECT
6.2.1 WAT?


DO
 noemt een medespeler die via het zinsww in een rechtstreeks relatie tot het subject
gebracht wordt, zonder dat daar een voorzetsel bij te pas komt
 specificeert een element dat besloten zit in de ww-betekenis
 ~ transitieve ww’en
 Verplicht transitief = DO niet weglaatbaar
 Pseudotransitief = DO wel weglaatbaar
Meest typisch: lijdend voorwerp = DO in de Patiens-rol bij een handelingsww
6.2.2 HERKENNINGSTECHNIEKEN
1) Nominaliseringsproef (van-proef)
 Verbinden van object met zijn ww door middel van een voorzetsel, door het zinsww te
nominaliseren
 Vb. Hij gebruikt een tangetje.  Hij maakt gebruik van een tangetje.
 Niet toepasbaar op NC’s die een adverbiale functie hebben
2) Passiveringsproef
 Verhoudingen tussen medespelers verhelderen door perspectiefomkering
 Alleen mogelijk bij handelingsww
 Subject in passieve zin is DO in actieve zin met handelingsww
3) Wie/wat-proef
 1) Wel een zinsdeel, maar geen DO
16
 Vb. Hij zat twee weken te schrijven.  *Wat zat hij te schrijven? Twee weken.
 2) Geen zinsdeel
 Vb. Hij koos het hazenpad.  *Wat hij koos, was het hazenpad.
4) Naamvalsproef
 Vervangen van het zinsdeel door een persoonlijk vnw
 Vb. Jan verraste Ria.  Jan verraste haar.
6.2.3 DO’S DIE GEEN PATIENS ZIJN
Presentatieve ww’en
 Geen Agens- of Patiensrollen  passivering is dus niet mogelijk
 Vb. *Door die muur worden barsten vertoond.
 Andere proeven zijn wel mogelijk:
 Nominalisering: vb. het vertonen van barsten
 Wie/wat: vb. Wat die muur vertoont, zijn barsten.
Impressiewerkwoorden
 Noemen een psychische gewaarwording die zich voordoet aan de Gewaarworder
 Vb. spijten, interesseren, verheugen, bevreemden…
 Perspectiefomkering?
 Passivering kan niet: vb. Mijn misstap berouwt me.  *Ik word … berouwd.
 Lexicale oplossingen:
 Met “hebben”/”voelen”: vb. Ik heb/voel berouw om mijn misstap.
 Door een deelwoordconstructie met “zijn”: vb. Ik ben geïnteresseerd in…
6.2.4 REFLEXIEVE OBJECTEN
Reflexiviteit
 Reflexieven = argumenten (zvn’en) die verwijzen naar dezelfde entiteit die voorheen in de
zin al door het subject genoemd is
 Mogelijkheden:
 1) reflexief argument gaat een verbinding aan met het ww die tot op grote hoogte
vergelijkbaar is met die van een niet-reflexief argument (zich wassen/iemand wassen)
 2) reflexief zvn heeft niet echt een argumentfunctie, maar is vastgegroeid aan het ww,
dat hierdoor een vast reflexieve betekenis krijgt (zich schamen/*iemand schamen)
Reflexiva met DO-functie
 Toevallig reflexief = indien een transitief ww reflexief gebruikt wordt en de betekenis
behouden blijft
 Vb. Ik zag me in de spiegel en ik schrok. ~ Ik zag jou/Magda/iemand in de spiegel…
 Toevoeging van “-zelf” om te beklemtonen (nodig om 1ZDP uit te voeren)
  Criterium om toevallig reflexief te zijn is dus:
 Reflexief zvn moet paradigma hebben:
 Vervangbaar door andere NC’s
 Uitbreidbaar met “-zelf”
 Vooropplaatsbaar als zinsdeel (= nominaliseerbaar)
6.2.5 RECIPROKE OBJECTEN


Wederzijdsheid (= reciprociteit)
Twee zvn’s: “elkaar” (neutraal), “mekaar” (informeel)
 Sluiten aan bij gewone transitieve ww’en en zijn vervangbaar door NC’s met DOfunctie ( ze zijn dus zinsdeel)
 Syntagmatisch onvrij
  1ZDP is dus twijfelachtig
17

Vb. ??Elkaar zaten ze urenlang te beloeren.
6.3 INDIRECT OBJECT
6.3.1 TYPES





IO noemt een medespeler die minder rechtstreek dan het DO betrokken is bij datgene
wat door de zinsrelator wordt uitgedrukt
1) Meewerkend voorwerp
 = 2e object bij trivalente ww’en; tegenspeler bij het subject, meestal een persoon
 Typisch: Bron-Doel
 Vb. De premier (Bron) had de pers (Doel) […] verzwegen.
 Ook omschreven vorm met “aan”
2) Meemakend voorwerp
 Bij verbaal predikaat
 Sommige divalente ww’en zijn semantisch verwant aan de trivalente, maar met één
medespeler (controlerende, actieve Bron-medespeler) minder
  passieve medespeler = Subjectspositie
 Meestal een zaak of iets abstract (zelden een persoon)
 Géén Agens dat controle heeft op wat door het predikaat wordt uitgedrukt
 Geen tegenspelerrelatie met subject
 Noemt getroffene/betrokkene
  ww = intransitief
 Affecterende relatie tot het object = persoon die genoemd wordt door het
object, wordt ‘gevat’ door het gebeuren, zonder daarbij noemenswaardige
verandering te ondergaan
 Vb. overkomen, gebeuren, aanstaan, ontgaan, in de ogen staan, om het lijf hangen…
 Vb. Er is me iets raars overkomen.
 Bij niet-verbaal predikaat
 Adjectieven van geneigdheid en vertrouwdheid
 Vb. gehoorzaam, (toe)genegen, (on)trouw, gezind, welgevallig, aangeboren,
vreemd…
 Vb. Hij is zijn meester ontrouw geweest.
3) Belanghebbend voorwerp
 Wanneer doelwit van een bedoelde overdracht in de SvZ wordt geïntegreerd
 Let wel: wordt niet door ww-betekenis opgeroepen
  = “toegevoegde valentie”
 Vb. bereiden, klaarmaken, (mee)brengen, halen…
 Vb. Hij heeft (voor) haar een tuil bloemen meegebracht.
4) Oordelend voorwerp
 Ww’en lijken, dunken, voorkomen + IO (beoordelaar) + oordeel
 Vb. Het lijkt me een lieve dame. / Het kwam de rechter voor dat ze loog.
 Beoordelaar = subject in een gelijkaardige zin met “vinden”
 Oordeel kan ook beschreven worden in het complement van een koppelww
 Vb. Het was ons een waar genoegen. / Het is me wat te vroeg.
6.3.2 HERKENNINGSTECHNIEKEN
1) Volgordeproef
 IO gaat DO vooraf als er twee object-NC’s op de pv volgen
2) Voorzetselproef
 Voeg passend voorzetsel toe aan IO
18
  kan o.a. naar achteren verplaatst worden
 Vb. Hij deelde (aan) zijn overste het nieuws mee. / Hij deelde het nieuws mee aan zijn
overste.
 Maar: Hij nam haar mee op reis. / *Hij nam aan/voor haar mee op reis.
3) Nominaliseringsproef
 Nominaliseer en voeg “aan” toe aan de IO-constituent
 Vb. Hij gaf zijn zus een armband.  Het geven van een armband aan zijn zus.
4) Passiveringsproef
 IO van een actieve zin wordt normaal geen subject in de passieve zin
 Maar: bij verzwegen DO kan het IO soms als DO geïnterpreteerd worden
 Vb. Zijn baas betaalt hem (IO) [zijn loon (DO)] niet. / Hij betaalt hem (DO) niet.
5) Conversieproef
 Lexicale conversie waarbij het IO tot subject wordt
 Meewerkend voorwerp: “krijgen”
 Vb. Zij gaf hem (IO) een zoen.  Hij (subject) kreeg een zoen van haar.
 Meemakend voorwerp: “meemaken”
 Vb. Wat is jou (IO) overkomen?  Wat heb jij (subject) meegemaakt?
 Oordelend voorwerp: “vinden”
 Vb. Het is/lijkt me (IO) wat te vroeg.  Ik (subject) vind het wat te vroeg.
6.3.3 DE POSSESSIEVE DATIEF




Combinatie van een ww met een complement (= noodzakelijk aanvulling) waarin een
lichaamsdeel of kledingstuk genoemd wordt
Vb. De officier speldde hem (IO) een decoratie op de borst.
(transactie)
Vb. De tranen stonden (bij) Lieve (IO) in de ogen.
(affecterend)
Vb. De supporters rukten de voetballer (IO) het truitje van het lijf.
(privatief)
6.3.4 REFLEXIEVE VERBINDINGEN


Reflexieve vnw kan als vrij object IO-functie hebben
Vb. Ze gunde zich (IO) geen minuut rust.
6.4 OORZAKELIJK OBJECT
6.4.1 NOMINAAL OBJECT BIJ NIET-WW PREDIKAAT



Vergelijkbaar met DO:
 Sluiten aan op regerende predikaat
Structurele verschil met DO:
 Predikaat bij een DO is transitief (vb. iets verliezen) >< IO sluit aan op koppelww +
gezegde (vb. iets kwijt zijn, iets meester zijn)
Vb. Karel is zijn portefeuille (OO) kwijt. / Magda is het geruzie (OO) moe.
6.4.2 NIET-WERKWOORDELIJKE PREDIKATEN DIE OO NEMEN


Beperkte reeks predikaten:
 Adjectieven: moe, beu, zat, bijster, kwijt, rijk, deelachtig, indachtig, (zich) bewust,
gewaar, zeker, gewoon, gewend, machtig, waard, schuldig
 VzC’s en adverbia: van plan, van zins, voornemens, op het spoor
 NC’s: meester, de baas
Meestal meer of minder verstarde/geïdeomatiseerde combinaties
 Dat blijkt uit:
19



1) als het adjectief een tegenhanger heeft zonder object, is er tussen beide
gebruikswijzen betekenisverschil
 Vb. De prins wordt het Nederlands stilaan machtig. >< De prins wordt stilaan
machtig.
2) het adjectief met OO komt voor als complement bij een koppelww, maar niet als
bepaling bij een nomen (>< adjectief zonder object)
3) bepaalde adjectieven, zoals “kwijt” of “bijster”, komen vrijwel alleen in dit
constructietype voor
6.4.3 HERKENNINGSTECHNIEKEN
1) Weglatinsproef
 OO = NC die niet weglaatbaar is zonder ongrammaticaliteit/betekenisverschil
2) Attributiveringsproef
 Gezegde met een OO is niét bijvoeglijk te gebruiken
 Vb. De dorpeling zijn zijn daden indachtig.
 *De zijn daden indachtige dorpelingen…
Hoofdstuk 7: Het voorzetselobject
7.1 WAT?


VzO
 = eerste of tweede object bij de zinsrelator
 Met zinspredikaat verbonden door een vast (paradigmaloos) voorzetsel
 Vb. denken aan, herinneren aan, trek hebben in, rekenen op…
 Niet-autonoom (= slechts betekenisvol indien in relatie met predikaat)
Grootste groep combinaties: betrekkings-relatie
 = vz geeft aan dat wat door het ww uitgedrukt wordt betrekking heeft op X
  Impliceert niet dat X geaffecteerd wordt of verandering ondergaat (>< DO of IO)
7.2 HERKENNINGSTECHNIEKEN

Kan verward worden met andere zinsdelen in de vorm van een VzC:
 Adverbiale zinsdelen
 Omschreven IO
 Agens- en Bron-object
7.2.1 HET VASTE VOORZETSEL
 Geen reactie op paradigmatische proeven (want: vw’en in VzO = paradigmaloos)
1) Vervangingsproef
 Niet (of nauwelijks) vervangbaar
 Vb. Magda legde zich neer bij/onder die appelboom.
 maar: Magda legde zich neer bij/*onder die beslissing.
2) Uitbreidingsproef
 Niet uitbreidbaar
 Vb. Ik heb met/samen met hem een wandeling gemaakt.
 maar: Ik heb met/*samen met hem kennis gemaakt.
3) Weglatingsproef
 Niet weglaatbaar
 Vb. *Zij heeft zich ( ) haar man geërgerd.
4) Beklemtoningsproef
20


Niet beklemtoonbaar
Vb. Hij stond óp de stoel (niet ernaast).
 maar: *Hij stond óp een eerlijke behandeling.
7.2.2 TECHNIEKEN VOOR ONDERSCHEIDING VAN ANDERE ZINSDELEN MET VZ
1) Verwijzingsproef
 Verwijzing naar een VzO dat geen persoon noemt, gebeurt met voornaamwoordelijk
bijwoord
  vz moet dus terugkomen in de verwijzende uitdrukking
 Vb. Natasje wachtte op zijn komst. / Natasja wachtte erop.
 >< Natasja wachtte op het perron. / *Natasja wachtte erop.
2) Plaatsingsproef
 VzO kan in midden- en achterveld staan
 >< ??Haar vriend heeft de hele tijd gestaan aan de uitgang.
 Let wel: dit sluit niet alle andere functies uit
3) Aankondigingsproef
 Bijzin maken van het object
 Vb. Denk om de boterhammen.  Denk erom de boterhammen mee te brengen.
 >< Zij legde zich neer onder die boom.  *Zij legde zich eronder neer dat die
boom…
7.3 HET VOORZETSELOBJECT BIJ SAMENGESTELDE PREDIKATEN

VzO wordt soms opgeroepen door een adjectief of een daarmee gelijkgestelde uitdrukking,
door een substantief of door een werkwoordcombinatie
  Geheel erft valentie van de onderdelen
 Vb. belust (adj) + op IETS
 Vb. uit (bw) + op IETS
 Vb. interesse (subst) + voor IETS
7.4 TWEE TYPES VOORZETSELOBJECT


“Ik ben het met Magda eens over de te volgen strategie.”
  Uniciteitsprincipe?
Twee soorten:
 1) Eerste VzO; Inhoudsobject: noemt bij voorkeur iets niet-bezields (vb. de te volgen
strategie)
 2) Tweede VzO; Tegenspeler-object: noemt een tegenspeler van het subject (vb.
Magda)
 Indien het enige VzO in de zin, levert het ongrammaticaliteit op bij de
aankondigingsproef (maar wel VzO, zie: vervangings- en uitbreidingsproeven)
7.5 PREDIKATEN MET VZO
7.5.1 PER RELATIETYPE
Illustratieve lijst (geen leerstof)
7.5.2 PER VOORZETSEL
Illustratieve lijst (geen leerstof)
Hoofdstuk 8: Het gezegde
21
8.1 WAT?


Gezegde = een predicatief complement:
 Vormt een inherente, niet-verbale aanvulling (complement) op de ww-betekenis
 = attribuut:
 Kenmerk of eigenschap (vb. Barend is twistziek.)
 Status (vb. Magda is hoogleraark.)
 Identiteit (vb. Brussel is de hoofdstad van België.)
 Maar: “de hoofdstad van België” lijkt wel een referentiële waarde te hebben!
 Maar ww “zijn” belet interpretatie als tweede medespeler
 Introduceert geen nieuwe medespeler in de SvZ (>< objecten)
 Vergelijkbaar met zinswerkwoord als v-complement bij hww’en
Twee essentiële types:
 1) Relatie van inclusie (kenmerk, eigenschap, status): het gezegde definieert een
verzameling en “zijn” geeft aan dat het subject daartoe behoort
 2) Relatie van identiteit: het gezegde definieert een unieke referent en “zijn” betekent
hier “gelijk zijn aan”
8.2 KOPPELWERKWOORD
8.2.1 GRAMMATICALE FUNCTIE

Functiewerkwoorden = ww’en, zoals “zijn”, die nauwelijks lexicale betekenis hebben, maar
wel een belangrijke grammaticale rol spelen = kww’en en hww’en
8.2.2 DE ASPECTISCHE GROEP: ECHTE EN VERVANGENDE KWW’EN


Aspectische ww’en:
 1) Echte kww’en: hebben met het begin of einde van een toestand te maken, of de zone
daartussen
 Worden (mutatief): toestand van niet naar wel
 Zijn (immutatief): toestand zonder gedachte aan een overgang
 Blijven (continuatief, antimutatief): niet-overgang van wel naar niet
 2) Vervangende kww’en: vervangen echte kww’en als het verbinden van een gezegde
met een echt kww om lexicale redenen moeilijk is
 Zitten, staan, vallen… ipv. “zijn”
 Gaan, komen, lopen, slaan, raken… ipv. “worden”
Let wel: bestaan soms ook als zww’en
8.2.3 DE MODALE GROEP: SCHIJNBARE KWW’EN

Schijnbare kww’en:
 Gedragen zich syntactisch als koppelww’en = combineren subject met gezegde
 Presenteren de aanvulling als een toestand onder diverse modaliteiten
 = blijken, lijken, schijnen, heten (= als reputatie hebben), dunken, voorkomen
 Kunnen ook hww zijn, als ze over een werkwoordelijke (!) aanvulling beschikken
 Als we er “te zijn” kunnen bij dénken (het staat er niét), is het kww
8.3 INVULLING VAN HET GEZEGDE

Niet-werkwoordelijke aanvulling
 Meestal naamwoordelijk
 Ook andere woordsoorten/constituenten kunnen gezegde zijn
 Twee groepen:
22
1) Zelfstandigheid-noemende constituent als gezegde:
 Substantief: vb. De Himalaya is [de hoogste bergketen (K) ter wereld].
 Zelfstandig voornaamwoord (pronomen): vb. Bocuse is [een (K) van de…].
 2) Eigenschap-noemende consituent als gezegde
 Adjectief: vb. Magda is [erg tevreden (K)].
 Drie gebruikswijzen:
 Predicatief (zie vorig vb.)
 Attributief: wanneer het als bvb aan een zelfstandige kern wordt
gekoppeld
 Vb. Kees is een harde werker.
 Adverbiaal: wanneer het een aspect van het ww kwalificeert
 Vb. Kees werkt hard.
 Bijwoord: vb. De kachel is [uit (K)].
 VzC met adjectivische waarde: Nele is [erg in de wolken (K)].
Kunnen vervangen worden door “het” en “dat”
 Vb. Nele is erg tevreden en haar moeder is dat/het ook.


8.4 HERKENNINGSTECHNIEKEN VOOR HET GEZEGDE
8.4.1 PLAATS VAN HET GEZEGDE


Achteraan in de zin vlak voor het zinsww = predikaat-positie = P-positie
Vb. Hij is altijd [een socialist] geweest. / *Hij is [een socialist] altijd geweest. / *Hij is altijd
geweest [een socialist].
8.4.2 EEN NC: GEZEGDE OF SUBJECT?
1) Verwijzingsproef
 Naar een gezegde kan verwezen worden met een persoonlijk of aanwijzend vnw, maar
alleen in de onzijdige vorm
 Vb. Magda is aardig, maar Marc is [het/dat] niet.
 Vb. De hoofdstad van de EU (Subject), die (Subject) is in feeststemming. (“die” ~ Subject)
>< De hoofdstad van de EU, dat is Brussel (Subject). (“dat” ~ Gezegde)
2) Gekloofde-zinsproef
 Vb. Het enige vaderland van de schrijver (NC1) is de taal (NC2).
  ??Het i het enige váderland van de schrijver dat [de taal] is.
  Het is de táal die [het enige vaderland van de schrijver] is.
3) ER-proef
 In een identificerend-gezegdezin verbindt het kww 2 NC’s die beide bepaald kunnen zijn
 Vb. De Blandijnberg is de hoogste heuvel van Gent. (is omkeerbaar)
  Wat is ER [de hoogste heuvel van Gent]? De Blandijnberg.
  *Wat is ER de Blandijnberg? …
8.4.3 EEN VZC: GEZEGDE OF PLAATSCOMPLEMENT?
1) Vervangingsproef
 VzC kan vervangen worden door een adjectief
 Vb. Magda is [in de zevende hemel] // [dolgelukkig].
2) Gradeerbaarheidsproef
 VzC is gradeerbaar
 Vb. Dimitri is [in de weer] // [druk in de weer].
3) Verwijzingsproef
 VzC noemt een attributief als er met “het” of “dat” mee naar verwezen wordt
23

Vb. Dimitri is [in de zevende hemel], en Jolien is [dat] ook.
Hoofdstuk 9: Het niet-copulatieve gezegde
9.1 WAT?



Niet-copulatief gezegde = gezegde waarbij de predicationele toekenning van het attribuut
impliciet gebeurt, zonder bemiddeling van een koppelwerkwoord
 Medespeler waaraan attribuut wordt toegekend
= (heel vaak) object van de zin; of:
= subject (bij passivering)
Vb. Ik vind Magda [[een gekke professor]]. / Marc verft het auditorium [[purper]].
  “Magda” en “het auditorium” = object-gezegde
Vb. Het auditorium wordt [[purper]] geverfd. (gepassiveerd)
  “het auditorium” = niet-copulatief subject-gezegde
9.2 RESULTAATS- EN OORDEELSGEZEGDE


“Marc verft het auditorium groen.”
  deelt 2 zaken mee:
 1) Marc verft
 2) Het auditorium wordt groen (ten gevolge van het verven)
  Als de relatie tussen DO en DO-gezegde het resultaat is van de activiteit die door
het zinsww wordt uitgedrukt, dan = resultatief DO-gezegde (= resultaatsgezegde)
 Te herkennen aan “worden” in de parafrase
“Ik vind Karel een aardige vent.”
 Combinatie DO – DO-gezegde kan gezien worden als een verkorte weergave van een
predicatie:
 1) Ik vind IETS
 2) IETS = Karel (is) een aardige vent
  Als het zinsww lexicaal gezien een oordeelswerkwoord is, dan is de verkorte
predicatie de weergave van dat oordeel = oordeelsgezegde
 Te herkennen aan “zijn” in de parafrase
9.3 PREDIKATEN MET OBJECT-GEZEGDE
9.3.1 MET RESULTAATSGEZEGDE


1) Ww’en die lexicaa l met resultativiteit te maken hebben
 Vb. Ze maken hem nog [[gek]].
2) Ww’en die een activiteit noemen met een toestandsverandering tot gevolg
 Het complement noemt de toestand die als eindpunt van de toestandsverandering geldt
 Vb. Ze waste het linnen [[schoon]]. / Hij loopt zijn schoenen [[scheef]].
9.3.2 MET OORDEELSGEZEGDE

Ww’en van oordeel/opinie
 Vb. vinden, achten, houden voor, aanzien voor, bestempelen als…
 Vb. Men beschouwt het [[als een zonderling]].
9.4 INVULLING VAN HET OBJECT-GEZEGDE

Vormcategorieën ~ gewone gezegde:
 1) Substantiefgroep / NC
24



 Vb. Ik vind dat [[een efficiënte zalf]].
2) Adjectiefgroep / AdjC
 Vb. Magda gooide het bord [[stuk]].
3) Voorzetselgroep / VzC
 3.1) Met de waarde van een adjectief
 Vb. Magda gooide het bord [[in scherven]].
 3.2) Het voorzetsel verbindt een resultaat-noemende NC met het ww: “tot”, “in”
 Vb. De raad promoveerde me [[tot erevoorzitter]].
4) Voegwoordgroep / VwC met “als”
 Vb. Ze stelden de ex-politicus aan [[als beheerder]].
9.5 PREDIKAATVORMING
9.5.1 ONTSTAAN VAN EEN COMPLEX PREDIKAAT


Combinatie ww + complement = complex predikaat
 Vb. groen verven, doof brullen, aardig vinden…
 Neemt verplicht een object (ook als basisww intransitief was)
 Object noemt een referent die in een subject-relatie staat tot het lagere predikaat,
maar die object-functie krijgt in het geheel van de zin
 Complexe predikaat “erft” deze medespeler van het lagere predikaat
Uiteindelijke valentie:
 1) Sommige DO-gezegdes kan men weglaten
 Vb. Adelheid wast de lakens [[schoon]]. // Adelheid wast de lakens.
 2) Sommige DO-gezegdes zijn onmisbaar
 Vb. De jaarwisseling maakt haar altijd [[weemoedig]].
9.5.2 TENDENS TOT VERSTARRING


Serie ww’en die een nauwere band onderhouden met hun complementen:
 Ww’en die een tot verdeling/desintegratie leidende handeling uitdrukken
 Vb. blazen, breken, gieten, gooien, hakken, kauwen, verdelen…
 Complementen die het verderlings-/desintegratieresultaat uitdrukken
 Vb. stuk, kapot, in brokken, aan diggelen…
  = lexicale versmelting
  = halfstarre complementen  paradigmabeperking
Totale verstarring = als het eindresultaat semantisch niet echt meer als de som van de
delen gezien kan worden (semantisch ondoorzichtig)
 Vb. iets goedpraten, iemand in de maling nemen
9.6 HET NIET-COPULATIEVE SUBJECT-GEZEGDE



Passissief ww of passieve constructie
  1 valentieplaats minder
  Complement heeft betrekking op subject
1) Sommige monovalente ww’en die een toestandsverandering uitdrukken kunnen een
resultatief complement krijgen
 Subject: passief bij het gebeuren betrokken  passissieve ww-interpretatie
 Vb. breken, knakken, kraken, vriezen…
 Vb. Dat glas is [[in scherven]] gevallen.
2) Bij passivering van een zin met DO-gezegde wordt het DO-gezegde tot (passief-)subjectgezegde
25

Vb. Hij verft de deur (DO) [[groen]].  De deur (subject) wordt [[groen]] geverfd.
9.7 VOLGORDEVERSCHIJNSELEN


1) Geen afstandsplaatsing, nauwelijks achterveldplaatsing
 Zit vast aan de positie vlak voor het eindwerkwoord (idem copulatief gezegde)
2) Als het object-gezegde uit een NC bestaat, is er geen dubbelzinnigheid m.b.t. welke NC
medespeler en welke NC predicatief complement is
 In de volgorde komt de medespeler verplicht op de eerste plaats
 Vb. Ze benoemen mijn oom [[directeur]]. / *Ze benoemen [[directeur]] mijn oom.
Hoofdstuk 10: Het specificerend complement
10.1 WAT?

Specificerend complement = complement dat een facet van een medespeler die door het
subject genoemd wordt een specificatie geeft
 1) Maatcomplement (MC)
 2) Naamcomplement
 3) Hoedanigheidscomplement
10.2 MAATCOMPLEMENT
10.2.1 REGERENDE PREDIKATEN
Werkwoorden
 Type ww’en
 Ww’en die een kwantificeerbaar facet van het subject verwoorden: Presentatieve
ww’en
 Vb. wegen, meten, kosten, steken (diepgang van een vaartuig), schelen (verschil), duren,
dragen (draagwijdte)
 Vb. Die man weegt {tachtig kilo}.
 Bijzonderheden i.v.m. deze ww’en
 Concurrerende transitiva
 Een aantal van die ww’en hebben een concurrerende betekenis als transitief
handelingsww  nemen DO i.p.v. MC
 Vb. Heeft de slager die biefstuk wel gewogen? (wegen2 = het gewicht bepalen)
 Absoluut gebruik
 Sommige kunnen absoluut gebruikt worden (= zonder complement)
  verliezen neutrale betekenis
  suggereert aanwezigheid in hoge mate
 Vb. Dat pak wéégt, zeg!
Adjectieven
  MC = complement binnen de adjectiefconstituent (= tweederangscomplement)
 Vb. Dat kind is [{drie jaar} oud].
 Vb. oud, groot, lang, diep…
 Bijzonderheden i.v.m. deze adjectieven
 Rangverhoging
 Als het maatcomplement zelf voldoende aangeeft van welke dimensie er sprake is
  Dimensie-adjectief (bv. “oud”) kan wegvallen
 Vb. Dat kind is [{drie (jaar)} (oud)]. / Dat kind is [{drie}].
 = rangverhoging
26

  MC valt samen met copulatieve gezegde (= eersterangscomplement)
Absoluut gebruik
 Sommige kunnen absoluut gebruikt worden (= zonder complement)
  verliezen neutrale betekenis
  suggereert aanwezigheid in hoge mate
 Vb. Die man is oud.
10.2.2 HERKENNINGSTECHNIEKEN
 Kan verward worden met DO (indien bij een ww) of een OO (indien bij een adjectief)
Typisch voor maatcomplement (als zinsdeel(stuk))
 1) VAN-attributivering
 Kan als bijvoeglijke van-nabepaling aan een substantief vastgehecht worden
 Vb. Die dame weegt 70 kilo. / Die dame heeft een gewicht van 70 kilo.
 2) Bevraging
 Bevraagbaar met “hoe(veel)”
 Soms ook “wat”-vraag mogelijk (“hoe(veel)” kan ook dan nog)
Onderscheid maatcomplement (als zinsdeel) met DO
 1) VAN-nominalisering
 Onmogelijk bij MC
 Vb. Dat huis kost 5 miljoen. / *Het kosten van 5 miljoen…
 2) Passivering
 Onmogelijk bij MC
 Onderscheidt enkel van DO’s bij handelingsww
 Vb. *Meer dan 5 miljoen wordt door dat huis gekost.
 >< Meer dan 5 miljoen werd vorig jaar door haar uitgegeven.
Onderscheid maatcomplement (als zinsdeelstuk) met OO
 Oppervlakkige gelijkenis:
 Vb. Erkki is [2 meter groot]. (= MC als deel van het gezegde)
Erkki is 2 rendieren [kwijt]. (= OO bij het gezegde)
 1) Weglatingsproef
 Adjectief soms weglaatbaar (>< OO: nooit weglaatbaar)
 Vb. Mia is dertig jaar (oud). >< Harold is zijn portefeuille *(kwijt).
 2) Attributiveringsproef
 Tweederangs-MC kan samen met zijn adjectief als bvb gebruikt worden (>< OO)
 Vb. De dertig jaar oude dame. >< *De tien talen machtige burgemeester.
 3) Vooropplaatsingsproef
 Geheel [MC + bn] vooropplaatsbaar (>< OO)
 Vb. Dertig meter hoog moet de toren worden. >< *Dat gezeur beu ben ik allang.
10.3 NAAMCOMPLEMENT
10.3.1 WAT?


Ww “heten”: presentatief, intransitief, betrekking op subject
 Vb. Ze heet {Ilse}.
Ww “noemen”: transitief, betrekking op DO
 Vb. We noemen zoiets {{heirkracht}}.
10.3.2 KENMERKEN
1) VAN-nominalisering
27
 Onmogelijk bij naamcomplement
2) Passivering
 Onmogelijk bij naamcomplement
3) Vraagproef
 Vragen met “hoe”
10.4 HOEDANIGHEIDSCOMPLEMENT




Ww’en van uitstraling: smaak, reuk, klank, uitzicht
 Vb. ruiken, smaken, klinken, (er)uit zien, ogen, (aan)voelen…
Parafrase met “hebben” (soms ook met “zijn”)
Complement: meestal adjectief of VzC
 Vb. Die kaas ruikt {naar schimmel}. / Ze ruikt {afschuwelijk}.
Absoluut gebruik  niet-neutraal
 Vb. Dat smáákt!
Hoofdstuk 11: Het adverbiale complement
11.1 WAT?







= inherent zinsdeel = sluit aan op de ww-betekenis
Twee types:
 1) Type dat deel uitmaakt van de valentie van het ww
 2) Type dat als resultatief complement met het ww verbonden is
Noemt geen medespeler (>< objecten)
Noemt geen attribuut van een subject- of object-medespeler (>< predicatieve
complement)
Antwoordt niet of “wie?” of “wat?”, maar wel op “waar?”, “wanneer?” of “hoe?”
Meestal opgebouwd rond een bijwoord, een adverbiaal gebruikt adjectief of een voor- of
achterzetselconstituent
Twee soorten:
 1) Locatieve complementen (soms ook temporeel)
 2) Wijzecomplementen
11.2 LOCATIEF COMPLEMENT
11.2.1 WAT?



Na: in, op, naast, achter, naar, onder…
Noodzakelijk?
 Ja  complement
 Vb. Mijn broer bevindt zich in de badkamer.
 Niet afsplitsbaar: vb. *Mijn broer bevindt zich, en wel in de badkamer.
 Nee  satelliet
 Vb. Mijn broer is uitgegleden in de badkamer.
Ook locatieve complementen die het resultaat noemen van een door het ww genoemde
activiteit
 Vb. Ik joeg mijn broer de badkamer uit.
11.2.2 PREDIKATEN MET LOCATIEF COMPLEMENT
Locatieve predikaten
28
Statisch (locatie van het subject):
 Vb. zijn (= zich bevinden), blijven, zich bevinden, zich ophouden, zitten, liggen,
hangen, staan steken, wonen, leven, vertoeven, verblijven, logeren…
 Dynamisch:
 1 medespeler (locatie van het subject)
 Vb. komen, gaan, zich begeven, verschijnen, verdwijnen, belanden, terechtkomen,
lopen, rennen, hollen, strompelen, sukkelen…
 “Gaan” kan wegvallen  adverbiaal complement kan aansluiten op bv. een
modaal ww
 Vb. Er moest een gezant <naar Belgrado>.
 2 medespelers (locatie van het object)
 Vb. parkeren, stationeren, zetten, leggen, steken, sturen…
 Situering kan ook temporeel zijn!
Niet-locatieve predikaten
 = resultatieve aanvulling waarbij een bepaalde locatie aan een bepaald subject wordt
toegekend
 Vb. Hij is (eindelijk) <uit die kelder>.
 Vb. Je bent blijkbaar toch <uit die kelder> geraakt.
 Subject van de verkorte predicatie kan samenvallen met het DO  object-complement
 Vb. Hoe heb je haar <<uit die kelder>> gekregen?
 Vb. Ze joegen hem <<de stad uit>>.

11.2.3 VALENTIEVERSCHIJNSELEN
Rangverhoging
 Adverbiale complementen kunnen aansluiten bij niet-verbale predikaten (bv. adjectief in
gezegde-positie)
 Vb. Pieter is [afkomstig] <van Brugge>.
 Rangverhoging: vb. Pieter is [<van Brugge>].
Absoluut gebruik van het ww
 Absoluut gebruikt = complement wordt geïmpliceerd
 Vb. Doe jij wat wat je wilt, maar ik blijf. (<waar ik ben>)
 Vb. Ik ga niet. (<naar Parijs>)
Predikaatvorming
 Resultatieve complementen + ww  kunnen samengesteld predikaat vormen
 Vb. iemand <<de stad uit>> jagen
 Vaak: figuurlijke betekenis
11.2.4 ONDERSCHEIDINGSCRITERIA: LOCATIEF COMPLEMENT  GEZEGDE
1) Vervangingsproef
 Ww bij locatief complement (vaak een VzC) is vervangbaar
 >< gezegde (vb. “in de zevende hemel”)
2) Verwijzingsproeven
 Kan naar verwezen worden met “daar/waar” en “er” (of “dan/wanneer” indien temporeel)
 >< gezegde: “dat/wat”, “het”
 Vb. Frans is in de tuin, maar of Ans er ook is?
 >< Ans is in de wolken, maar Frans is dat niet.
11.3 WIJZECOMPLEMENT
11.3.1 WAT?
29



Beantwoordt “hoe?”-vraag
Vb. Hij gedraagt zich <voorbeeldig>. / Ze bejegenden hem <heel voorkomend>.
Soms: alternatief voor locatief complement:
 Vb. Ze zit <rechtop>. / Jullie wonen <erg groot>.
11.3.2 REGERENDE PREDIKATEN


Ww’en die een wijzecomplement nemen ~ toestand, gesteldheid, verloop van een proces,
gedrag, bejegening, normconformiteit, etc.
 Vb. het … stellen, het … maken, zich gedragen, behandelen, besteden, passen, zitten,
staan (“passen”), bekken, in de mond liggen, gaan (“vlotten”), verlopen, aflopen…
 Vb. Zij besteedt haar geld <goed>. / <Hoe> zit het?
Complement als gevolg van valentiewijziging:
 Ww’en die geen wijzecomplement in hun valentie hebben, kunnen dankzij een
kwalificerende aanvulling het onderwerp worden van een valentiewijziging
  aanvullig wordt onmisbaar (= complement-karakter)
 Vb. Die weg rijdt <heel zacht>. (eigenlijk WORDT er OP die weg gereden)
11.3.3 ABSOLUUT GEBRUIK


Niet-neutrale lezing
Vb. Die jas staat je.
Hoofdstuk 12: De satellieten
12.1 WAT?




Satelliet
 = zinsdeel dat tot de periferie van de zin behoort
 Voegt aspecten toe die de SvZ preciseren; maar optreden ervan wordt niet bepaald
door de ww-betekenis of de ww-valentie
 ~ BWB, BVG
Periferie >< centrale gedeelte (= zinskern: ZR + argumenten + complementen)
Tweedeling:
 Satellieten die over een medespeler prediceren = predicatief
 Satellieten die rechtstreeks op het ww of de zinspredicatie betrekking hebben
(adverbiaal)
Bevraagbaar door gerichte, “objectieve” vragen als “waar?”, “wanneer?”…
12.2 COMPLEMENT  SATELLIET
Gelijkenis: adverbiale karakter
 Dezelfde vragen kunnen gesteld worden
 Ze maken gebruik van dezelfde vormcategorieën: VzC’en, adverbiale adj’en, bijwoorden
 Syntactisch onderscheid?  proeven
 Satellieten zijn weglaatbaar
 Satellieten zijn afsplitsbaar
 Afstands- en achterveldplaatsing zijn normaliter goed mogelijk
1) Weglatingsproef
 Complement = niet zomaar weglaatbaar
 Zelfs bij absoluut gebruik wordt het geïmpliceerd of verandert de betekenis
 Vb. Mia woont al drie jaar <in Brussel>.  *Mia woont al drie jaar.
 Vb. Behandel de dieren <met zachtheid>.  Behandel de dieren. (andere lezing)
30

Satelliet
 Vb. Mia heeft in Brussel een appartement gehuurd.
  Mia heeft een appartement gehuurd.
2) Plaatsingsproeven
 VzC als satelliet heeft grote vrijheid van plaatsing
 Vb. Mia (heeft)pv in Brussel in juli een appartement GEHUURD.
Mia (heeft)pv in juli in Brussel een appartement GEHUURD.
In Brussel (heeft)pv Mia in juli een appartement GEHUURD.
Mia (heeft)pv in juli een appartement GEHUURD in Brussel.
 VzC als complement heeft kleinere vrijheid: afstandsplaatsing maakt verschil duidelijk
 Vb. Mia (is)pv in juli naar Brussel GETROKKEN.
*Mia (is)pv in juli GETROKKEN naar Brussel.
*Mia (is)pv naar Brussel in juli GETROKKEN.
 Tweederangscomplementen hebben hier minder last van; wanneer ze rangverhoging
ondergaan, verliezen ze die vrijheid opnieuw
 Toevoeging van prefix aan het ww kan er ook voor zorgen dat het
richtingscomplement zich als tweederangs gaat gedragen
3) Afsplitsingspoef
 Kunnen afgesplitst worden tot een aparte nevengeschikte constructie ingeleid door “en
wel” of “en doet dat”
 Vb. Magda zat op het balkon, en wel met een ijsje. (satelliet)
 Maar: *Magda zat met een ijsje, en wel op het balkon. (complement)

12.3 EEN PREDICERENDE SATELLIET: DE BEPALING VAN GESTELDHEID
12.3.1 PREDIKAAT IN EEN VERKORTE PREDICATIE




Bepaling van gesteldheid
Predicerend: ze preciseert de SvZ door een attribuut/activiteit van een medespeler weer te
geven
Bij het subject:
 Vb. Opgewonden kwam Hannah (Subject) binnengestormd.
 Parafrase: Hannah (Su) kwam binnengestormd en Hannah (Su) was opgewonden.
 Vb. Hij (Subject) is erg streng als leraar.
 Parafrase: Hij (Su) is erg streng en hij (Su) is leraar.
Bij het object:
 Vb. Moeder legde de lakens schoon in de kast.
 Parafrase: Moeder legde de lakens in de kast en de lakens waren schoon.
 Vb. Als kind gaven de buren mij altijd snoep.
12.3.2 HERKENNINGSTECHNIEKEN
Te onderscheiden van predicerende complementen, predicerende nabepalingen en zuiver
abverbiale satelliet-types
1) Afsplitsingsproef (>< predicatief complemen)
 BvG staat los van van wat door het ww genoemd wordt
 Vb. M. legde de lakens schoon in de kast.  M. legde de lakens in de kast, en wel schoon.
 >< M. waste de lakens schoon.  *M. waste de lakens, en wel schoon.
2) Vooropplaatsingsproef (>< predicerende nabepaling)
 Pred. nabepaling kan niet vooropgeplaatst worden
 Vb. Een kind, ongeveer tien jaar oud, belde aan.
  *Ongeveer tien jaar oud belde een kind aan.

31
3) Nominaliseringsproef (>< adverbiale satelliet van wijze)
 Nominalisering van BvG  adj niet verbogen
 Vb. V. legde de lakens schoon in de kast.  het schoon (*schone) leggen van de lakens
 Nominalisering van adv.sat.  adj verbogen!
 Vb. V. legde de lakens snel in de kast.  het snelle (*snel) leggen van de lakens
4) Determinatorproef (>< adverbiale satelliet van vergelijking)
 Als: dubbelzinnig:
 1) toestand  gevolgd door predicatief te interpreteren NC  krijgt geen
determinator
 Vb. Hij is streng als leraar. (hoedanigheid; hij is leraar)
 2) vergelijking (zoals)  gevolgd door referentieel gebruikte NC  krijgt dus
determinator
 Vb. Hij is streng als een leraar. (vergelijking; hij is zoals een leraar)
12.4 ADVERBIALE SATELLIETBEPALINGEN



“Bijwoordelijke bepaling”
Zegt binnen een bepaalde SvZ iets over de handeling, het gebeuren of de situatie zoals die
vnl. door het ww wordt uitgedrukt
Volgende indeling is enkel indicatief
12.4.1 KWALIFICEREND



Beschrijven de aard van de stand van zaken; geven nadere kwalificatie van handeling
1) Hoedanigheid / wijze (hoe? op wat voor manier?)
 Vb. Piet was ijverig aan het studeren. / De guerrillero stierf ellendig.
2) Middel (waarmee? hoe? met behulp waarvan? door middel waarvan?)
 Vb. Met zo’n bot mes kun je niet snijden.
12.4.2 KWANTIFICEREND




Specificeren een graad van hoeveelheid waardoor de SvZ gekenmerkd wordt
1) Graad (in welke mate? hoezeer?)
 Vb. Hij heeft zich daar toen heel erg voor geschaamd.
2) Frequentie (hoe vaak?)
 Vb. Ze heeft zeker drie keer gebeld. / Hij is dikwijls niet komen opdagen.
3) Tijdsduur (hoe lang?)
 Vb. Zij blijft hier een paar weken. / Kun je dat heel even voor me vasthouden?
12.4.3 SITUERENDE



Situeren een SvZ in de ruimte (lokaal) of in de tijd (temporeel)
1) Plaats (waar?)
 Vb. Hij heeft in de tijd zitten studeren.
2) Tijd(stip) (wanneer?)
 Vb. Die eerste dag had hij niet veel zin om te praten.
12.4.4 CIRCONSTANTIEEL



Noemen en omstandigheid waarmee de SvZ gepaard gaat
1) Neutraal (onder welke omstandigheden?)
 Vb. Ze gingen wandelen bij heldere maan.
 Bepaling van begeleiding: vb. Zij is met/zonder haar vriend naar de film geweest.
2) Causaal: oorzaak (waardoor?) en reden (waarom?)
32




 Vb. Wegens die overtreding slingerde de agent hem op de bon.
3) Finaal: doel of bestemming (waartoe? waarvoor?)
 Vb. Ik zal maar zwijgen om de lieve vrede.
4) Conditioneel: voorwaarde (onder welke voorwaarde?)
 Vb. Bij voldoende belangstelling gaan we ermee door.
5) Gevolgaanduidend (met welk gevolg?)
 Vb. Tot ieders verbazing zei Magda dat luidop.
6) Concessief: toegeving (ondanks wat?)
 Vb. Ondanks het slechte weer waren er heel wat bezoekers.
12.4.5 BEPERKEND


Noemen een beperking; bakenen het terrein af waarop de uitspraak van toepassing is
Vb. Qua vormgeving vind ik dat schilderij vrij geslaagd. / Dienaangaande kan ik u geen
mededelingen doen. / Voor een beginneling doet hij het niet slecht. (norm)
Hoofdstuk 13: De zinsmodificeerders
13.1 HET BEGRIP ‘ZINSMODIFICATIE’

Doel: SvZ in een breder kader plaatsen; de zender geeft een oordeel over hoe die SvZ past
in het interpretatiekader van hemzelf, en/of in het gedeelde interpretatiekader van zender
en ontvanger
13.2 MODIFICATIE VAN DE PREDICATIE
13.2.1 ZINSPOLARITEIT
Uitdrukkingsmiddelen
 Polariteit: ‘ja’- en ‘neen’-polariteit, of open (in een vraag)
 Affirmatieve polariteit (positief)
 Standaard
 Meestal ongemarkeerd
 Negatieve polariteit = negatie
 Uitdrukkingsmogelijkheden:
 1) Morfologische uitdrukkingswijze
 ‘On-‘ in adj of bw: onmogelijk, ondenkbaar…
 ‘N-‘ in vnw of vbw: niets, niemand, nooit, nergens…
 2) Syntactische uitdrukkingswijze
 Attributief:
 Vb. Ik heb GEEN spinazie gegeven. / Ze wil GEEN boek lezen.
 Adverbiaal:
 Vb. Ik heb dat boek NIET gelezen. / Zoiets zou ik NOOIT doen.
 Versterkte negatie: nooit, geenszins, helemaal niet…
 Propositie = optelsom van predicatie + polariteit
Negatiepartikel
 Negatiepartikel ‘niet’ = variabel qua plaatsing
 1) Komt vaak als zinspartikel voor; heeft betrekking op zinspredikaat (ev. met
complementen) = globale negatie
 Vb. De kapitein is niet teruggekeerd. / Ik heb niet aan die mogelijkheid gedacht.
 2) Komt ook voor als focuspartikel dat aan een bepaalde constituent vastgehecht kan
worden  extra beklemtoning + negatiepartikel als kopbepaling = lokale negatie
33


Vb. Niét de kapitein is teruggekeerd, maar wél de lichtmatroos.
1ZDP: [niet + Focus] = één constituent
13.2.2 EVALUATIE



= erg vergelijkbaar met polariteit
 Verschil: evaluatie is optioneel (>< polariteit in elke mededelende zin)
Gebeurt:
 1) d.m.v. semantische partikels: oordeelspartikels
 Illustratieve lijst:
 Aspectueel: al, reeds, nog
 + negatiepartikel: nog niet, niet meer
 + restrictie: nog maar, pas
 Restrictief: maar, enkel, alleen, alleen maar
 Additief: ook, zelfs
 + negatie van ‘zelfs’: niet eens
 Preciserend: net, juist, precies, uitgerekend
 Benaderend: bijna, vrijwel, nagenoeg
 2) globaal of lokaal
Vb. Frank is thuis. (= neutraal)
  Frank is al thuis.
 Gemodificeerd; globaal
 Thuiskomst was verwacht + thuiskomst vond plaats  evaluatief effect: thuiskomst
was vroeger dan verwacht
  Frank is nog niet thuis.
 Gemodificeerd; contrasteerbaar met “al thuis”; globaal
 Thuiskomst is verwacht + thuiskomst vond nog niet plaats  evaluatief effect:
thuiskomst is later dan verwacht
  Frank was #al om drie uur# thuis. / #Al om drie uur# was Frank thuis. / #Jan alleen#
heb ik te woord gestaan. / …
 Lokaal gebruikt; geïntegreerd in een andere constituent
13.3 MODIFICATIE VAN DE PROPOSITIE
13.3.1 MODALITEIT
= Verhouding waarin, naar het oordeel van de spreker, de inhoud van de propositie staat
tot de werkelijkheid
1) Epistemische modaliteit
 Noodzaak en mogelijkheid: vormen in het epistemische (‘weten’) vlak de maatstaf waaraan
de zender zijn propositie afmeet om zijn graad van zekerheid te laten blijken
 Vb. Hij is stellig / zeker weer te laat.
 Modaliteit: stelligheid, twijfel wordt uitgesloten
 Vb. Misschien is hij ziek.
 Modaliteit: logische mogelijkheid
 Vb. Ze was waarschijnlijk afwezig.
 Modaliteit: sterk vermoeden, maar alternatief is niet helemaal uitgesloten
 Wendingen voor epistemische modaliteit:
 1) Zekerheid
 Vb. beslist, zeker, ongetwijfeld, echt, stelling, heus, werkelijk, natuurlijk, uiteraard…
 2) Mogelijkheid
 Vb. wellicht, misschien, mogelijk, denkelijk, vermoedelijk, waarschijnlijk, allicht…
34

2) Evidentiële modaliteit
 Modale restrictie op het argument van de zender t.o.v. het werkelijkheidsgehalte van de
propositie, door te verwijzen naar de bron van zijn kennis:
 1) Manier waarop de SvZ zich aan hem voordoet
 Vb. blijkbaar, schijnbaar, kennelijk, naar het schijnt, naar verluidt…
 2) Beoordelende instantie
 Vb. volgens mij/hem, naar mijn mening, naar mijn/hun gevoel… (vgl. “hedges” (T&T))
3) Gevoelsmodaliteit
 Mogelijkheid, als in:
 hopelijk, naar ik vrees…
 Subjectieve reactie op een SvZ gesignaleerd in wendingen als:
 helaas, gelukkig, jammer genoeg, tot mijn spijt…
13.3.2 MODALE AANHEF: NEUTRAAL EN GEKLEURD
Neutrale modale aanhef
 1) Aanhef voor mededeling: Het is (niet) zo dat p.
 Vb. Het heeft gesneeuwd.  Het is zo dat het gesneeuwd heeft.
 2) Aanhef voor vraag: Is het zo dat p?
 Vb. Heeft het gesneeuwd?  Is het zo dat het gesneeuwd heeft?
 Neutraal omdat hij weinig meer doet dan het mededelende of vragende karakter van de
taalhandeling aangeeft
 Bevat wel info over polariteit
Gekleurde modale aanhef: de zinsmodificeerder-sjablone (ZM-sjablone)
 Neutrale modale aanhef ingekleurd met zekerheid/twijfel van zender
 Vb. Misschien heeft het gesneeuwd.  Het is misschien zo dat het gesneeuwd heeft.
 Modale bepaling verschijnt in aanhef, omdat ze de hele propositie modificeert
  sjablone-proef
 Doordat polaire en modale bepalingen de hele propositie modificeren, heeft het wwtempus er geen vat op (= tempus-onafhankelijkheid)
 Kunnen alleen verbonden met het heden van de spreker! (want van hem gaat de
modaliserende appreciatie uit)
 Vb. Hij HAD misschien/helaas een kater.
  Het IS misschien/helaas zo dat hij een kater HAD. (aanhef: ott + modale ZM)
 Onderscheidt modale bepalingen van temporele satellietbepalingen (in ruime zin)
 Vb. Gisteren HAD hij een enorme kater.
 Het WAS gisteren zo dat hij een enorme kater HAD. (aanhef: ovt + satelliet)
Conclusie: sjabloneproef
 Proef om polaire en modale zinsmodificeerders te herkennen
 Het is X zo dat … p …
 X = pol/mod. ZM
 P = propositie
 Tempus van de eerste deelzin is altijd presens
13.3.3 ONDERSCHEIDINGSCRITERIA MODALE BEPALINGEN  SATELLIETEN
1) Bevraagbaarheidsproef
 Niet bevraagbaar met een gerichte vraagwoord-vraag
 Vb. Jan komt misschien.  *??? komt Jan? Misschien.
 >< satelliet: Jan komt morgen.  Wanneer komt Jan? Morgen.
2) Sjabloneproef
35
13.4 MODIFICATIE VAN DE TAALHANDELING

Schakeringen:
 Prosodische middelen: intonatie, zinsmelodie
 Syntactische middelen: pragmatische partikels
 Andere middelen die de expressiviteit bevorderen
13.4.1 PRAGMATISCHE PARTIKELS





Taaluiting = illocutie
Schakeringspartikels = kleine, onbeklemtoonbare maar expressieve woordjes waarmee de
zender aan de ontvanger signaleert hoe de communicatieve strekking van de uiting opgevat
moet worden
Kenmerken:
 1) Hebben een zekere autonomie in de zin, maar kunnen niet in hun eentje voor de pv
geplaatst worden (want onbeklemtoonbaar)
 2) Kunnen geen antwoord vormen op een vraagzin
 3) Kunnen soms probleemloos op elkaar gestapeld worden (want voegen niets toe aan
SvZ)
 4) Interageren met de illucotieve zinstypes (mededelend, vragend, bevelend, wensend)
Illustratieve lijst:
 Maar, eens, toch, dan wel (onbeklemtoond), nog, ook (in sommige betekenissen), even,
maar eens, toch maar eens even, dan ook, dan maar…
Vaak afkomstig van bijwoorden en oordeelspartikels; maar betekenis is verbleekt
13.4.2 DE ETHISCHE DATIEF



Ethische datief van de eerste persoon (“me”)
Enige plaats waar een objectvorm in de zinsmarge voorkomt
Vb. Je bent me d’r ook eentje! / Dat zal me nogal een opschudding geven!
36